هبه چیست؟
هبه در لغت به معنای بخشیدن و عطا کردن و در عرف به معنای هدیه دادن است؛ یعنی کسی بدون هیچ چشم‌داشتی از روی میل و اراده، مالی را به دیگری انتقال دهد. چنین عملی شاید به ظاهر ساده به نظر برسد؛ اما در نظام حقوقی، قواعد و مقرراتی دارد که قانون‌گذار برای تضمین صحت و سلامت آن پیش‌بینی کرده است.
از منظر حقوقی این عمل نوعی عقد است که مانند دیگر عقود و قراردادها، تعهداتی را به دنبال دارد. از طرفی همین انتقال مجانی مال در بسیاری از مناسبات خانوادگی و اجتماعی دیده می‌شود که می‌تواند منجر به دعاوی پیچیده شود.
بنابراین از لحاظ حقوقی هبه، عقدی است که به موجب آن یک نفر مالی را با اراده خود و مجانی به شخص دیگری، تملیک می‌کند یا می‌بخشد. پس مجانی بودن و این‌که هیچ عوضی در برابر مال گرفته نمی‌شود در این عقد اهمیت دارد.
همچنین برای تحقق کامل هبه، توافق میان هبه دهنده و طرف مقابل کافی نیست؛ بلکه باید مال مورد هبه هم به قبض متهب برسد؛ یعنی کسی که هبه به او بخشیده شده باید این مال را تحت تصرف بگیرد تا عقد، کامل و معتبر باشد.
در فقه و حقوق، قبض هبه به عنوان یکی از شرایط صحت آن محسوب می‌شود. همچنین خلاف تصور عموم، مال مورد هبه در برخی موارد قابل رجوع است؛ به این معنا که تحت شرایط خاص، امکان بازپس‌گیری مال بخشیده شده، وجود دارد. در ادامه جزئی‌تر این مباحث را بررسی می‌کنیم.
ارائه مشاوره و خدمات حقوقی آنلاین
ارائه مشاوره و خدمات حقوقی آنلاین
مثال برای هبه
برای نمونه فرض کنید پدری ملک مسکونی را با یک سند رسمی هبه به فرزند خود انتقال دهد، بدون این‌که در قبال آن عوضی دریافت کند در این حالت، عقد هبه انجام شده و پدر واهب یا هبه دهنده و فرزند متهب یا گیرنده و ملک مورد نظر، عین موهبه محسوب می‌شود.
حال اگر ملک به فرزند تحویل داده شود، عقد هبه به نحو صحیح واقع شده است؛ چراکه از شرایط صحت عقد این است که هبه گیرنده عین موهوبه یعنی مال مورد نظر را به تملک خود درآورد.
یا فرض کنید مردی به همسر خود یک خودروی سواری هدیه دهد، بدون این‌که در قبال آن شرط یا عوضی را دریافت کند در این حالت اگر خودرو در مالکیت همسر باشد، عقد هبه انجام شده است.
حتی اگر کسی لباسی را به دیگری به طور رایگان هدیه دهد و لباس در اختیار طرف مقابل (هدیه گیرنده) باشد، عقد هبه واقع شده است. بنابراین بسیاری از نقل و انتقالات ملک، مال و بسیاری موارد دیگر وجود دارد که وقتی مال مورد نظر در تملیک متهب قرار گیرد، هبه انجام گرفته است.
هبه در قانون مدنی
در فقه و حقوق اسلامی، هبه تملیک عینی مجانی و بدون عوض شناخته می‌شود که در فصل نوزدهم قانون مدنی، تشریح و برای آن ویژگی‌ها و ماهیت مشخصی تعریف شده است.
بر همین اصل ماده ۷۹۵ قانون مدنی به معنای دقیق هبه اشاره کرده که بر اساس آن، عقدی که یک نفر مالی را به طور رایگان به دیگری تملیک کند و در عوض چیزی دریافت نکند را هبه می‌داند.
این عمل در اصطلاح حقوقی، عقد هبه است که در بیشتر مواقع با تنظیم سند هبه نامه منعقد می‌شود. همچنین از دیدگاه قانونی این عقد نیازمند ایجاب و قبول با هر لفظی است که مقصود را برساند.
ارکان عقد هبه
هر عقدی برای تحقق به مجموعه‌ای از ارکان اصلی نیاز دارد که عقد هبه نیز از این قاعده مستثنا نیست. ۳ رکن اصلی که برای هبه می‌توانیم در نظر بگیریم به قرار زیر است:
- واهب (بخشنده): به عنوان شخصی که مالی را به طور رایگان و بدون هیچ عوضی به شخص دیگری می‌بخشد.
- متهب (گیرنده): کسی که به موجب انجام عقد هبه، مالی را به دست می‌آورد.
- عین موهوبه (مال مورد هبه): مالی که به موجب عقد هبه، تحت مالکیت شخص دیگری درمی‌آید.
آثار عقد هبه
عقد هبه پس از تحقق صحیح می‌تواند آثار حقوقی برای واهب و متهب به دنبال داشته باشد. مهم‌ترین اثر عقد هبه، انتقال مالکیت از واهب به متهب به صورت بلاعوض است.
در این شرایط مالکیت مال به صورت قطعی به متهب، انتقال پیدا می‌کند و هبه دهنده دیگر هیچ حقی نسبت به مال ندارد؛ مگر در شرایط خاص و استثنا که قانون‌گذار به واهب، حق رجوع داده باشد.
از دیگر آثار عقد هبه این است که اگر به صورت معوض باشد، متهب موظف به پرداخت عوض توافق شده است. در این موارد نیز در صورتی که متهب عوض مشخص شده را نپردازد، موجب فسخ هبه می‌شود؛ یعنی به نوعی واهب به خاطر خیار تخلف از شرط ضمن عقد، امکان فسخ هبه را خواهد داشت.
شرایط صحت عقد هبه
برای این‌که عقد هبه در چارچوب قانون صحیح و نافذ باشد، باید مجموعه‌ای از شرایط و قوانین وضع شده آن رعایت شوند. برخی از این شرایط مانند تمامی عقود شامل شرایط عمومی قصد، رضا، اهلیت و مشروعیت جهت عقد است؛ اما برخی دیگر به طور اختصاصی برای این عقد محسوب می‌شود که در ادامه به توضیح کامل آن می‌پردازیم:
- شرایط واهب: واهب باید دارای اهلیت کامل برای معامله و تصرف در مال خود باشد؛ به عنوان مثال تاجر ورشکسته که در تصرف اموال خود محدودیت دارد، نمی‌تواند مالی را به دیگران هبه کند. همچنین واهب باید دارای اهلیت تمتع و استیفا باشد؛ یعنی بالغ، عاقل و رشید باشد.
- شرایط متهب: در مورد متهب داشتن اهلیت تمتع کافی است؛ چراکه هبه، تملیک رایگان محسوب می‌شود. همچنین در مورد محجورین مانند صغیر و مجنون، اگر قبض توسط ولی یا قیم آن‌ها انجام شود، معتبر است.
- شرایط مال مورد هبه: عین موهوبه باید مالی معین، موجود و قابل تملک باشد؛ یعنی قابلیت نقل و انتقال داشته و ارزش و مالیت بودن آن مشخص باشد. همچنین متعلق به واهب بوده و مال غیر نباشد.
- شرایط قبض در هبه: طبق ماده ۷۹۸ قانون مدنی، هبه بدون قبض و قبول متهب واقع نمی‌شود. همچنین قبض باید با اذن واهب صورت گیرد؛ اما اگر مال در تصرف متهب باشد، نیازی به قبض مجدد نیست. بنابراین بدون قبض حتی اگر طرفین توافق کرده باشند، عقد کامل نمی‌شود و متعاقب آن، هیچ اثری بر آن مترتب نیست.
انواع عقد هبه
عقد هبه نیز مانند عقود دیگر، انواع مختلفی دارد که برای هر یک، شرایط خاصی تعریف شده است. در این قسمت به تفکیک و تشریح انواع عقد هبه می‌پردازیم:
- هبه معوض: گاهی ممکن است هبه در برابر عوض چیزی باشد که متهب، متعهد به آن شود. البته اصل بر بلاعوض بودن عقد است؛ اما در مواقعی واهب می‌تواند در ازای مال بخشیده شده، عوضی از متهب دریافت کند. این عوض می‌تواند به صورت مال یا تعهد به انجام کاری مشروع و قانونی باشد. نکته مهم این است که در هبه معوض، تعادل ارزش عوضین شرط نیست. به این معنا که مال بخشیده شده و عوضی که دریافت می‌شود، ممکن است ارزش یکسانی نداشته باشند؛ به عنوان مثال ملکی در ازای یک شاخه نبات بخشیده شود.
- هبه غیرمعوض: در این نوع از عقد هبه، واهب مالی را بدون هیچ قید و شرطی و هیچ عوضی به متهب تملیک می‌کند. این شکل از عقد رایج‌ترین آن در جامعه است که میان خویشاوندان و افراد نزدیک خانواده انجام می‌گیرد و در آن نه عوضی مقرر و نه شرطی برای استفاده در نظر گرفته می‌شود. نکته مهم هبه غیرمعوض این است که واهب می‌تواند در شرایط خاص از هبه رجوع کند؛ مگر در مواردی که قانون‌گذار منع کرده است.
انواع هبه نامه
هبه نامه سندی است که طبق نمونه متن عقد هبه تنظیم می‌شود که به اثبات عقد و پیشگیری از اختلافات احتمالی بعدی کمک می‌کند. هبه نامه می‌تواند به ۲ صورت عادی و رسمی تنظیم شود و با توجه به موضوع مال و در صورت رسمی بودن، باید در دفاتر اسناد رسمی به ثبت برسد؛ به خصوص در مواردی که قانون الزام کرده که انتقال باید به صورت سند رسمی صورت گیرد. بنابراین انواع هبه نامه که بر اساس سند مکتوب است، این‌گونه تفکیک می‌شود:
- هبه نامه عادی: این نوع از سند، توسط طرفین و بدون مراجعه به دفاتر اسناد رسمی تنظیم می‌شود که اگر شرایط و قوانین هبه رعایت شود، اعتبار حقوقی دارد؛ اما ممکن است در دعاوی به دلیل درجه اعتبار پایین‌تر به نسبت اسناد رسمی، برای اثبات آن به شهود یا ادله نیاز باشد.
- هبه نامه رسمی: این سند در دفاتر اسناد رسمی تنظیم می‌شود و دارای اعتبار قانونی بیشتری نسبت به هبه نامه عادی است. تمامی قوانین و شرایط ثبت اسناد در عقد هبه رعایت می‌شوند و بعد از پرداخت هزینه طبق تعرفه در دفاتر اسناد به ثبت می‌رسند.
آیا هبه قابل برگشت است؟
در عقد هبه، گاهی ممکن است واهب پشیمان شده و قصد بازپس‌گیری مال بخشیده شده را داشته باشد. قابلیت برگشت یا قابلیت رجوع در عقد هبه از خصوصیات آن است؛ اما محدودیت‌هایی دارد.
با این‌که قانون‌گذار هبه را از جمله عقود جایز می‌داند و اصل بر این است که واهب می‌تواند از آن رجوع کند، یعنی قابل برگشت است؛ اما مطابق با قوانین مدنی، استثنا دارد.
طبق ماده ۸۰۳ قانون مدنی، موارد استثنایی وجود دارد که به موجب آن واهب نمی‌تواند از هبه رجوع کند؛ مانند هبه خویشاوندان و اقوام نزدیک یا هبه معوض یا وقتی که عین موهوبه تلف شده یعنی از بین رفته یا تغییر ماهیت داده باشد.
در این شرایط امکان رجوع از هبه وجود ندارد و قابل برگشت نیست. با این تفاسیر رجوع از هبه و قابلیت برگشت، مشروط به وجود عین موهوبه و عدم وجود موانع قانونی است.
آیا هبه مالیات دارد؟
از آن‌جایی که به انواع هدایا و درآمدهای اتفاقی، مالیات تعلق می‌گیرد و هبه نیز نوعی هدیه محسوب می‌شود، هرگونه هبه اعم از معوض و غیرمعوض، مشمول پرداخت مالیات هستند.
با استناد به ماده ۱۲۰ قانون مالیات‌ها، اموالی که به طور رایگان به دیگری واگذار می‌شوند، اعم از منقول یا غیرمنقول مشمول مالیات خواهند بود؛ مگر این‌که در گروه معافیت‌های مقرر در این قانون باشند.
همچنین بر اساس قوانین مالیات در برخی موارد و شرایط خاص، مثل وقتی که هبه به طور مستقیم به افراد درجه یک خانواده (والدین و فرزندان) تملیک شود، معاف از مالیات است.
البته در همین موارد نیز اگر اموال هبه شده ارزش مالی زیادی داشته باشند، ممکن است بعد از ارزیابی در صورت لزوم، مالیات را اعمال کنند؛ به خصوص زمانی که تشخیص به قصد فرار از مالیات بر انتقال ملک یا دارایی باشد. محاسبه میزان مالیات نیز بر اساس نرخ مشخصی از ارزش روز مال موضوع هبه است.
چگونگی ثابت کردن هبه
اثبات هبه در مواقعی که واهب به هر دلیلی پشیمان شده و این عقد را انکار کند یا از حق رجوع خود استفاده کرده و آن را برهم زند، الزامی است. در این شرایط متهب باید یا از طریق الزام به تنظیم سند رسمی هبه یا با اثبات در دادگاه و گرفتن حکم، مالکیت خود را بر عین موهوبه حفظ کند.
بهترین روش اثبات در صورت وجود هبه نامه (سند کتبی) این است که از طریق الزام به تنظیم سند رسمی، اقدام کرده و این امر را در دادگاه هم به اثبات رسانید.
از طرفی متهب می‌تواند به کمک یکی از روش‌های اقرار واهب به انعقاد عقد، ارائه سند رسمی هبه نامه، شهادت شهود، درخواست سوگند خوردن واهب، ادعای خود را در دادگاه ثابت کند. بار اثبات این ادعا بر عهده متهب است. همچنین در صورت پرداختی، هبه گیرنده می‌تواند به موجب ماده ۱۳۲۱ قانون مدنی با استناد به امارات خاص، ادعای خود را به اثبات برساند.
نکات و توصیه‌های حقوقی هبه
در روابط خانوادگی و مالی به وفور با هبه مواجه هستیم که می‌تواند تبعات حقوقی و مالی قابل توجهی برای طرفین ایجاد کند؛ مانند الزام به انتقال مالکیت قطعی و ضررهای مالی که عدم آگاهی از احکام قانونی در این خصوص، بی‌تأثیر نیست. به همین دلیل در این قسمت مهم‌ترین نکات در خصوص این مبحث را یادآوری می‌کنیم تا در ذهن شما بماند:
- انتقال قطعی مالکیت به متهب بعد از تنظیم سند هبه در دفاتر اسناد رسمی انجام می‌گیرد.
- هبه نامه به صورت عادی یا رسمی تنظیم می‌شود؛ اما برای اموال غیرمنقول، تنظیم سند رسمی الزامی است.
- امکان ثبت قانونی هبه وجود دارد که باید طی مراحل مشخص و تشریفات قانونی انجام گیرد.
- برای ثبت هبه، توافق اولیه بین واهب و متهب صورت می‌گیرد و شرایط هبه مشخص می‌شود.
- قبض مال از شروط اصلی صحت هبه محسوب می‌شود.
- عدم توصیف دقیق مال مورد هبه می‌تواند باعث بی‌اعتباری عقد شود.
- گاهی افراد بدون آگاهی دقیق از آثار و عواقب قانونی، اقدام به واگذاری اموال خود می‌کنند که این امر منجر به بروز اختلافات، ضررهای مالی یا حتی تضییع حقوق می‌شود. به همین دلیل پیشنهاد می‌کنیم از وکلای متخصص در این حوزه، راهنمایی و مشاوره بگیرید تا در تنظیم صحیح هبه نامه، تعیین شروط قانونی و حل دیگر مشکلات، بهترین راه‌کارها را به شما پیشنهاد دهند.
هبه با وجود این‌که ساده به نظر می‌رسد و به نوعی هدیه دادن شناخته می‌شود؛ اما از لحاظ قانونی پیچیدگی‌های حقوقی متعددی دارد که نیازمند دقت و توجه ویژه است. از شرایط صحت این عقد و ارکانی که دارد گرفته تا مبحث مالیات آن به اعتبار قانونی این عقد، مرتبط است.
ما در این صفحه سعی کردیم به طور کامل به تشریح انواع هبه و هبه نامه با ارکان اساسی و آثار آن بپردازیم. همچنین از شرایط صحت این عقد و چگونگی ثابت کردن آن، اطلاعاتی را در اختیار شما قرار دادیم. در پایان نیز با توضیح در خصوص قابلیت برگشت و مالیات هبه، شما را از مهم‌ترین نکات و توصیه‌های حقوقی در این باره مطلع کردیم. امیدواریم که این مطالب به شما کمک کرده باشد و دیگر هیچ ابهامی نداشته باشید.