حجر چیست؟
در نظام حقوقی و اسلامی، حجر به معنی منع یا محدود کردن شخص از تصرف در اموال و دارایی‌ها است که به‌دلیل عدم اهلیت یا عدم صلاحیت کافی برای مدیریت آن به حکم قانون انجام می‌شود. این مفهوم برای افرادی که توانایی قانونی در اعمال و اجرای حقوق خود را ندارند، استفاده می‌شود. در واقع نوعی حمایت قانونی به شمار می‌رود که با هدف صیانت از دارایی و حقوق افراد خاص، وضع شده است.
به عبارتی دیگر در اصطلاح حقوقی حجر به معنی عدم اهلیت استیفاء است و منع شخص به حکم قانون را نشان می‌دهد. شخص محجور نمی‌تواند امور خود را به‌طور مستقل و بدون دخالت دیگری، اداره کند یا نمی‌تواند اعمال حقوقی خود را انجام دهد. به نوعی حجر نشان‌دهنده عدم توانایی قانونی شخص در اعمال و اجرای حقوق مالی و غیرمالی می‌شود.
محجور کیست؟
بعد از تفسیر این که حجر چیست؟ باید بدانید که این قانون برای چه کسانی وضع شده است. از منظر حقوقی، محجور به شخصی گفته می‌شود که به‌دلیل نداشتن اهلیت یا صلاحیت لازم از تصرف مستقل در امور مالی و حقوقی خود منع می‌شود.
فلسفه ایجاد گروه محجورین برای جلوگیری از تصرف اشتباه آن‌ها در امور مالی و غیرمالی است؛ به همین دلیل وجود قیم و امین برای این افراد را لازم و ضروری می‌دانند. به‌طور کلی محجورین به ۳ گروه اصلی صغار، افراد غیررشید یا سفیه و مجانین تقسیم‌بندی می‌شوند.
انواع حجر
اقسام حجر بر اساس ممنوعیت شخص و مبنای حقوقی آن است که می‌تواند با حکم مستقیم قانون باشد یا این‌که به حکم دادگاه ایجاد شود. این امر به عدم صلاحیت شخصی برای مداخله در اموال و تصمیمات حقوقی منجر می‌شود. با این حال طبق تعیین شرایط، می‌تواند در تقسیم‌بندی‌های مختلفی قرار گیرد. در ادامه بررسی می‌کنیم که انواع حجر چیست و چه تعریفی دارد.
حجر عام و خاص
در حقوق اسلامی و فقهی حجر به ۲ دسته عام و خاص، تفکیک می‌شود. حجر عام به مواردی اشاره دارد که در آن فرد به‌طور کامل از اجرای حق و انجام دادن اعمال حقوقی و مالی خود، منع می‌شود.
به عبارتی فرد محجور در این شرایط، هیچ‌گونه اجازه‌ای برای تصمیم‌گیری در امور مالی و غیرمالی را ندارد. افراد مجنون و صغیر در گروه عام قرار می‌گیرند که اختیارات آن‌ها به قیم یا سرپرست قانونی، سپرده می‌شود.
در مقابل، حجر خاص مختص شرایطی می‌شود که محدودیت‌های آن تنها در برخی از امور و پاره‌ای از تصرفات افراد است. برای مثال محجورین سفیه غیررشید یا تاجر ورشکسته در این گروه قرار می‌گیرند که محدودیت‌ها برای آن‌ها در برخی موارد خاص و تا حد مشخص در امور مالی است. بسیاری از موارد دیگر برای این افراد با تصمیم‌گیری خود آن‌ها انجام می‌گیرد.
حجر حمایتی و حجر سوءظنی
تفاوت اصلی میان حجر حمایتی و حجر سوءظنی در هدف و اعمال آن از نظر قانون‌گذار است. انواع حجر حمایتی به منظور مراقبت و پشتیبانی از منافع محجور است که به‌دلیل اختلال یا نقص قوای دماغی، نمی‌تواند امور خود را چنان‌که باید مدیریت کند. این درحالی است که در حجر سوءظنی هدف، حفظ حقوق دیگران به جهت جلوگیری از تصرفات مالی مضر یا سوءاستفاده از دارایی‌ها در نظر گرفته می‌شود.
در حجر حمایتی به منظور حفاظت از شخصیت و دارایی افراد محجور، قانون‌گذار نهادها یا افرادی را برای حمایت از آن‌ها تعیین می‌کند. این نوع از حجر کودکان، افراد ناتوان و سالمندان را هم شامل می‌شود که قدرت تصمیم‌گیری کافی را ندارند.
در مقابل در نوع سوءظنی به‌دلیل شک به نیت یا رفتار، برای افرادی در نظر گرفته می‌شود که به‌دلیل سوءاستفاده از رفتارهای نادرست مالی، دادگاه تشخیص می‌دهد احتمال تضییع حقوق دیگران یا از دست رفتن اموال فرد وجود دارد.
حجر قانونی و حجر قضایی
برای پاسخ به این سوال که انواع حجر چیست؟ می‌توان آن را بر اساس منبع و نحوه اعمال به ۲ گروه قانونی و قضایی تقسیم‌بندی کرد. حجر قانونی به حکم مستقیم قانون بدون نیاز به دادگاه یا مداخله قضایی، برای افراد خاصی اعمال می‌شود.
در مقابل حجر قضایی با حکم دادگاه و بر اساس تشخیص و بررسی‌ها، اعمال می‌شود که نیاز به تصمیم‌گیری مستقل دادگاه دارد؛ به عنوان مثال محجور صغیر در گروه قانونی اما تاجر ورشکسته در گروه قضایی قرار می‌گیرد.
حجر مبتنی بر فقدان اراده و حجر مبتنی بر نقص اراده
در حجر مبتنی بر فقدان اراده، فرد به‌دلیل ناتوانی ذاتی یا فقدان درک، شعور و اراده نمی‌تواند اراده‌ای برای تصمیم‌گیری مالی و حقوقی اصولی داشته باشد؛ به عنوان مثال مجنون در این گروه قرار می‌گیرد که باتوجه به فقدان کامل اراده یا ضعف جدی در فرد، اعمال می‌شود و نیاز به حمایت قانونی دارد.
در حجر مبتنی بر نقص اراده فرد به‌طور طبیعی توان تصمیم‌گیری دارد؛ اما در استفاده از اراده، دچار مشکل می‌شود؛ به گونه‌ای که تصمیمات او به ضرر خودش یا دیگران است. در واقع مبنای حجر نقص اراده، نقض یا عدم کفایت اراده است؛ به عنوان مثال صغیر ممیز یا سفیه در این گروه قرار می‌گیرند که به‌دلیل احتمال زیان مالی یا اجتماعی، پیش‌بینی می‌شود.
حجر در امور مالی و حجر در امور غیرمالی
برای جواب این‌که انواع حجر چیست؟ می‌توانیم ۲ گروه امور مالی و غیرمالی را نیز در نظر بگیریم. این نوع از تقسیم‌بندی بر اساس موضوع و نوع محدودیت‌ها است. حجر در امور مالی بر دارایی‌ها و مسائل مالی فرد تاکید دارد و هدف آن، حمایت از فرد محجور است.
درحالی که حجر در امور غیرمالی به تصمیم‌گیری‌ها و فعالیت‌های غیرمالی، امور شخصی و خانوادگی مرتبط می‌شود. بر این اصل می‌توانیم محجور سفیه را محدود به امور مالی بدانیم؛ اما محجور صغیر یا مجنون به گونه‌ای است که همه امور مالی و حقوقی را در بر می‌گیرد.
حجری که پایان معینی دارد و حجری که پایان معینی ندارد
حجر را می‌توان از نظر مدت زمان و پایان‌بندی به ۲ نوعی که غایت معینی دارد و آن‌که غایت معینی ندارد، تقسیم کنیم. در حجر با پایان معین، برای محجور مدت زمان مشخص و قابل پیش‌بینی وجود دارد؛ مانند محجور صغیر که بعد از سن بلوغ، مرتفع می‌شود.
در مقابل گاهی حجر، پایان مشخصی ندارد و زمان انقضای آن معلوم نیست که ممکن است تا پایان عمر ادامه داشته باشد. در این گروه می‌توانیم محجور مجنون را نام ببریم که پایان آن وابسته به تغییر شرایط فرد یا تصمیم دادگاه است.
نکات و توصیه‌های مهم حقوقی حجر
از جنبه قانونی حجر و تعیین انواع آن برای ایجاد توازن میان نیازهای فردی و مسئولیت‌های اجتماعی است. با این حال این موضوع اصول و جوانب مهمی دارد که باعث حفظ حقوق افراد می‌شود. در این خصوص پیشنهاد می‌کنیم نکات و توصیه‌های زیر را نیز به خاطر بسپارید و به آن‌ها توجه داشته باشید:
- تعیین قیم یا سرپرست برای مدیریت امور مالی و حقوقی افراد محجور، یک ضرورت قانونی و اجتماعی دارد.
- برای صدور حکم محجوریت، افراد محجور به پزشکی قانونی ارجاع می‌شوند که باید محجوریت آن‌ها احراز شود.
- درخصوص نحوه دریافت حکم حجر، چنان‌چه دادگاه در حکم خود ابتدای تاریخ حجر را معلوم نکند، این حکم مخدوش است و نقض خواهد شد.
- برای برخی از افراد که محجوریت آن‌ها یک حالت دائمی نیست و امکان برطرف شدن آن وجود دارد با ارائه دادخواست به امور سرپرستی دادسرای عمومی و دادگاه انقلاب، حکم حجر قابل ابطال است.
- توجه داشته باشید که دادخواست رفع حجر، مربوط به قیومیت نیست و رسیدگی به آن در صلاحیت دادگاه محل اقامت قیم است.
- دعاوی حجر متوفی فقط بین وراث متوفی قابلیت طرح، رسیدگی و پیگیری را دارند.
- مطابق با بند ۱۲ ماده ۴ قانون حمایت خانواده، امور مربوط به محجوران و تمامی موارد پیرامون این موضوع در صلاحیت دادگاه خانواده است.
- در مقابل سوءاستفاده‌های احتمالی، کمک گرفتن از یک وکیل خانواده در تهران یا شهر سکونت خود که کاربلد در روند درخواست حجر باشد، تعیین قیم، مدیریت امور مالی و حقوقی، یک پیشنهاد معقول و تاثیرگذار به حساب می‌آید.
در این صفحه بررسی کردیم که حجر چیست و انواع آن در قانون کدامند؟ همچنین تعاریفی که برای آن‌ها در نظر گرفته شده را شرح دادیم. این موضوع از آن جهت که هم برای حمایت افراد خاص وضع شده و هم کمکی برای حفظ حقوق و پیشگیری از سوءاستفاده‌های احتمالی است، اهمیت دارد.
در این راستا قوانین مرتبط با این موضوع با هدف ارتقای انصاف و عدالت در جامعه، طراحی شده‌اند. در آخر این‌که امیدواریم این مطالب به شما کمک کرده باشد و خوشحال می‌شویم که نظر خود را پیرامون این موضوع با ما به اشتراک بگذارید. دیدگاه شما همواره برای ما ارزشمند است.
