ثمن معامله یعنی چه؟
برای این‌که بدانید ثمن معامله چیست؟ باید گفت که در لغت همان معنای بها و نرخ را می‌دهد؛ اما در حقوق منظور همان ما به‌ازا، بها یا پولی است که در ازای فروش مالی به دست می‌آید. به عبارت دیگر، مبلغ پولی که به عنوان ارزش توافق شده، میان خریدار و فروشنده در مبایعه‌نامه یا قرارداد قید می‌شود، است.
منظور از مبایعه‌نامه هم همان قراردادی است که در آن اموال منقول و غیرمنقول به فروش می‌رسند. در اصطلاح به این‌گونه خرید و فروش، بیع گفته می‌شود.
ثمن معامله نقطه مقابل مبیع یا همان مالی است که در قرارداد معوض به دیگری منتقل شده است. بنابراین ثمن همان بهایی است که در عقود و قراردادها از سوی یکی از طرفین قرارداد به دیگری پرداخت می‌شود.
برای مثال در قراردادی هم‌چون بیع در برابر مبیع یا همان کالای خریداری شده از طرف خریدار، مبلغی به فروشنده پرداخت می‌شود. نحوه پرداخت ثمن معامله و شرایط آن باتوجه به نوع قرارداد و توافق طرفین، متفاوت است که در ادامه به‌طور کامل آن‌ها را بررسی می‌کنیم.
ماده قانونی ثمن معامله
طبق ماده ۳۹۴ قانون مدنی، مشتری باید ثمن را در موعد و در محل و طبق شرایطی که در قرارداد بیع مقرر شده، تادیه کند. همچنین بر اساس ماده ۳۹۵ قانون مدنی، اگر مشتری ثمن را در موعد مقرر تایید نکند، بایع حق خواهد داشت که طبق مقررات راجع به خیار تاخیر ثمن معامله را فسخ یا از حاکم اجبار مشتری به تادیه ثمن را بخواهد.
بنابراین در قوانین مدنی ماده ۳۹۴ و ۳۹۵ مقرر و تاکید شده که خریدار باید ثمن معامله را در موعد و محل مشخص شده همچنین طبق شرایط ثمن معامله در قرارداد توافق شده، پرداخت کند؛ در غیر این صورت، فروشنده حق فسخ یا ابطال معامله به جهت تاخیر در پرداخت ثمن را دارد. این کار از طریق مراجع ذی‌صلاح امکان‌پذیر است.
انواع ثمن معامله
ثمن معامله در هر قرارداد با توجه به مبیع، مشخص می‌شود. نحوه پرداخت آن هم ممکن است به‌صورت حال یا نقدی، مدت‌دار یا نسیه، قسطی یا کالایی و خدماتی باشد. درصورت عدم پرداخت، فروشنده می‌تواند ازطریق دادگاه، تقاضا الزام خریدار به پرداخت را داشته باشد یا در شرایطی معامله را فسخ یا ابطال کند. در ادامه قرار است انواع ثمن معامله بر اساس نحوه پرداخت آن را توضیح دهیم.
ثمن نقدی
یکی از انواع ثمن، پرداخت نقدی ثمن معامله یا هرگونه پرداخت مستقیم و فوری، بلافاصله پس از انعقاد معامله است. در این حالت ثمن نقدی در خرید و فروش به‌صورت پرداخت آنی در همان زمان انعقاد معامله، انجام شده و خریدار به‌طور کامل آن را به فروشنده می‌پردازد.
پرداخت‌ها به شکل واریز نقدی به حساب بانکی فروشنده یا شخص ثالث که فروشنده معرفی کرده یا چک بانکی یا پرداخت با دلار انجام می‌شود.
ثمن نسیه
ثمن نسیه یا ثمن مدت‌دار به مواردی گفته می‌شود که در سررسید معینی بعد از انعقاد معامله، پرداخت انجام می‌گیرد. در این شرایط خریدار، ثمن را در موعد مشخص شده بعد از انعقاد معامله به فروشنده می‌پردازد.
ثمن اقساطی
در ثمن اقساطی، خریدار می‌تواند با تعیین تاریخ‌های مشخص در قرارداد، پرداخت ثمن معامله را به‌صورت قسطبندی به فروشنده پرداخت کند. این کار با توافق طرفین و با درج در قرارداد انجام می‌شود.
ثمن کالایی و خدماتی
در این نوع به‌جای پرداخت نقدی ثمن معامله از کالا یا خدمات دیگری به عنوان ارزش معادل، استفاده می‌کنند. به عنوان مثال کالایی را معاوضه می‌کنند یا با ارائه خدمات، بهای کالا را می‌پردازند.
ثمن معامله چقدر است؟
همان‌طور که گفته شد، میزان و مقدار مشخصی برای ثمن نمی‌توان تعریف کرد و بسته به ارزش معامله، قرارداد، توافق طرفین و شرایط ثمن معامله متغیر است. باتوجه به این‌که بیع یک عقد معاوضی شناخته می‌شود، یعنی در قبال مال مورد معامله به عنوان عوض پول قرار می‌گیرد.
بنابراین باید بین عوض و معوض (مال موضوع معامله) و ثمن از لحاظ عرفی و قانونی برابری در ارزش وجود داشته باشد. این‌گونه انجام معامله هم برای خریدار و هم فروشنده، عادلانه است. طبق قواعد پذیرفته شده در فقه و قانون مدنی، مقدار ثمن باید مقطوع و معین باشد؛ در غیر این صورت معامله باطل یا فسخ می‌شود.
شرایط ثمن معامله
شرایط ثمن معامله برای اطمینان از بهره‌‌مندی ۲ طرف است تا هیچ کدام از طرفین در قرارداد، متضرر نشوند. تعیین ثمن در قراردادها به توافق طرفین یا به واسطه شخص ثالث بر اساس عرف و عادت، همچنین بر اساس قیمت روز یا بازار انجام می‌شود.
در این راستا از شرایط صحت ثمن می‌توان موارد زیر را نام برد:
- معلوم و مشخص بودن: اولین شرط ثمن معامله مشخص و قابل تعیین بودن آن است. این میزان باید به‌طور واضح و مشخص در قرارداد قید شود.
- مقدورالتسلیم بودن: امکان تحویل ثمن باید وجود داشته باشد. در واقع به گونه‌ای باید مشخص شود که امکان اجرای آن در عمل، وجود داشته باشد.
- مشروعیت داشتن: ثمن معامله باید مطابق با قانون و نظم عمومی باشد؛ در غیر این صورت مشروعیت نداشته و باطل است.
- مالیت داشتن: ثمن باید ارزش اقتصادی داشته و قابل تعیین باشد. مالیت داشتن نیز از شرایط ثمن معامله است.
نحوه پرداخت ثمن
مطابق با قوانین، پرداخت ثمن یکی از ارکان معامله است که به‌صورت توافقی مشخص می‌شود. نحوه پرداخت ثمن معامله می‌تواند به یکی از حالات زیر باشد:
- پرداخت نقدی
در این نوع در زمان انعقاد قرارداد، پرداخت نقدی ثمن معامل در حال انجام می‌شود. در قوانین مدنی به این نوع از بیع، بیعی که مبیع و ثمن آن حال است، گفته می‌شود. - پرداخت نسیه یا وعده‌دار
در این نوع از پرداخت ثمن معامله تاریخی برای پرداخت توسط خریدار در آینده مشخص شده و در قرارداد قید می‌شود. - پرداخت اقساطی
در این شرایط مبلغ به‌صورت قسطبندی شده با ذکر تاریخ‌ها در قرارداد در باز زمانی مشخص، پرداخت می‌شود. - پرداخت کالایی یا خدماتی
در این نوع از پرداخت به‌جای بهای نقدی ثمن، کالا یا خدماتی معاوضه یا ارائه می‌شود.
پرداخت نقدی ثمن معامله
پرداخت نقدی ثمن معامله بهترین روش پرداخت است که در آن، خریدار بهای مورد معامله را می‌پردازد. در این حالت، خریدار زمانی که از شرایط معامله، معتبر بودن اسناد و رعایت قوانین، اطمینان حاصل کرد، مبایعه‌نامه را تنظیم و ثمن معامله پرداخت می‌کند.
این نوع از پرداخت‌ها مختص عقود و قراردادهایی است که پیچیدگی خاصی ندارند. مزیت این روش هم در این است که با مشکلاتی نظیر تاخیر در پرداخت یا کاهش ارزش بها در آینده، مواجه نمی‌شود.
نحوه پرداخت ثمن معامله ملک
نحوه پرداخت ثمن معامله ملک هم می‌تواند به‌صورت نقد، نسیه، اقساطی یا موجل باشد. همچنین بایع (فروشنده) و مشتری (خریدار) می‌توانند پرداخت را مشروط به انجام شروطی کنند که ضمن عقد بیع در قرارداد مندرج شده است.
به این ترتیب زمانی که خریدار و فروشنده در مورد تاریخ، نحوه پرداخت ثمن معامله و سایر شروط مربوطه به توافق رسیده باشند و این توافقات را ضمن قرارداد بیاورند، طبق آن‌چه درج شده باید عمل کنند.
حال در شرایطی که فرض به سکوت طرفین نسبت به موارد گفته شده باشد، اصل بر این است که خریدار بدون قیدوشرط و فوری ثمن معامله را بپردازد. به‌طور معمول مالکیت مبیع و ثمن در عقد در لحظه وقوع عقد بیع به طرف مقابل منتقل می‌شود؛ مگر در شرایطی که خلاف این امر توافق شده باشد.
پس می‌توان نتیجه گرفت که شرایط ثمن در عقد بیع، انتقال فوری و غیر مشروع مبیع و ثمن جزو مقتضاء ذات عقد بیع نیست.
اگر خریدار تمام یا بخشی از ثمن معامله را پرداخت نکند، علاوه‌بر اقامه دعوا جهت الزام خریدار به تادیه ثمن، فروشنده می‌تواند با توجه به ماده ۳۷۷ قانون مدنی، تسلیم مبیع را منوط به پرداخت ثمن کند. این‌گونه تا زمانی که خریدار ثمن را پرداخت نکرده، می‌تواند ملک را به او تسلیم نکند.
در صورت حصول شرایط اعمال خیار تاخیر ثمن، فروشنده حق فسخ یا ابطال عقد قرارداد را نیز دارد.
ثمن معامله به نرخ روز
در برخی از عقود و قراردادها به‌خصوص املاک یا قراردادهای بلندمدت و پیچیده، ممکن است پرداخت ثمن از زمان انعقاد تا روز پرداخت یا در مواردی فسخ معامله، متفاوت باشد. تغییرات نرخ واقعی در بازار، خریدار را ملزم به پرداخت معادل ارزش مال به نرخ روز می‌کند؛ به همین دلیل دعاوی بسیاری در خصوص ثمن معامله به نرخ روز مطرح می‌شوند.
با توجه به این‌که عقد بیع، یک قرارداد لازم‌الاجرا است؛ خریدار و فروشنده بعد از امضا و عقد قرارداد، دیگر حق برم زدن معامله را ندارند. با این حال قانون‌گذار در مواردی، حق فسخ معامله را به خریدار و فروشنده داده است.
در این شرایط اگر معامله فسخ شود، فروشنده باید بهای مال فروخته شده که از خریدار گرفته است را به او پس دهد. در این حالت خریدار می‌تواند نسبت به مطالبه ثمن معامله به نرخ روز اقدام کند.
عدم پرداخت ثمن و ابطال معامله
چنان‌چه پرداخت ثمن معامله انجام نشود یا تاخیر داشته باشد، فروشنده با اثبات عدم پرداخت ثمن معامله، حق فسخ و ابطال قرارداد را دارد. در صورت عدم پرداخت، فروشنده باید در مدت ۳ روز از تاریخ مقرر شده به دادگاه حقوقی مراجعه کرده و اظهارنامه مطالبه ثمن را برای خریدار ارسال کند.
در این شرایط، اگر خریدار تا ۱۰ روز از تاریخ دریافت اظهارنامه، ثمن معین شده را پرداخت نکند، فروشنده طبق قوانین موجود حق فسخ قرارداد را دارد. بعد از آن هم یک دادخواست با عنوان تایید فسخ قرارداد به دادگاه ارائه می‌کند.
اثبات عدم پرداخت ثمن معامله
با توجه به این‌که همواره اصل بر عدم پرداخت ثمن معامله است؛ به همین دلیل اثبات پرداخت بر عهده خریدار تعریف می‌شود. تنها در شرایطی که قرار به اثبات عدم پرداخت ثمن معامله باشد، این فروشنده است که باید ادعای خود را ثابت کند.
این در شرایطی اتفاق می‌افتد که فروشنده در متن قرارداد اقرار به دریافت پول کرده باشد. در این حالت معامله حالت معکوس گرفته و بار اثبات بر عهده فروشنده می‌افتد؛ یعنی فروشنده باید عدم پرداخت ثمن را به دادگاه ذی‌صلاح اثبات کند.
اثبات پرداخت ثمن توسط چه طرفی انجام می‌گیرد؟
از آن‌جا که پرداخت ثمن معامله و بهای کالا از وظایف اصلی خریدار در قبال معامله است؛ در موضوع اختلافات بین طرفین عقد قرارداد، اثبات پرداخت ثمن به عهده خریدار است. این امر به این دلیل است که اصل بر عدم پرداخت تعریف شده و چنان‌چه خریدار ادعای پرداخت داشته باشد، باید آن را اثبات کند.
حال اگر فروشنده در متن قرارداد اقرار به دریافت کرده باشد، دیگر نیازی به اثبات از طرف خریدار نیست.
اگر ثمن معامله مشخص نباشد، سبب چه چیزی می‌شود؟
اگر ثمن معامله مشخص نباشد در صورتی موجب باطل شدن قرارداد می‌شود که ثمن از ابتدا تعیین نشده باشد. دلیل این است که عقد بیع، عقدی معوض است و عدم تعیین یکی از عوضین در آن، موجب بطلان می‌شود.
در واقع عدم درج ثمن در عقد قرارداد به خودی خود مانع از تحقق عقد بیع و همچنین انتقال مالکیت نیست و تنها زمانی باعث ابطال قرارداد می‌شود که از ابتدا مشخص نشده باشد. حال اگر به‌صورت شفاهی میان طرفین توافق شده باشد، هیچ خللی در عقد قرارداد وارد نیست.
حکم تاخیر در پرداخت ثمن معامله؛ خیار تاخیر ثمن معامله
طبق ماده ۴۰۲ قانون مدنی، حکم تاخیر در پرداخت ثمن معامله این‌گونه تعریف شده که هر زمان مال فروخته شده یک عین خارجی باشد و برای پرداخت هزینه آن بین طرفین قرارداد، مهلتی تعیین نشده باشد و ۳ روز از تاریخ انعقاد عقد قرارداد بگذرد و در این مدت نه فروشنده مال را به مشتری تحویل داده و نه مشتری هزینه‌ای تحت عنوان ثمن به خریدار پرداخت کرده باشد، فروشنده حق فسخ معامله را دارد و می‌تواند برای آن اقدام کند.
باتوجه به حکم تاخیر در پرداخت ثمن معامله می‌توانیم بگوییم که خیار تاخیر ثمن از انواع خیارات قانونی است که درصورت رعایت شرایط مشخص و لازم‌الاجرا، فروشنده می‌تواند عقد بیع واقع شده را در مدت زمان معلومی فسخ کند.
در واقع خیار تاخیر ثمن یکی از اختیارات فسخ شناخته می‌شود و زمانی مورد استفاده قرار می‌گیرد که خریدار در پرداخت بها و ارزش مال یا همان ثمن، تاخیر داشته باشد. همچنین اگر فروشنده، مورد معامله را تحویل نداده و خریدار نیز بعد از گذشت ۳ روز بها را پرداخت نکرده باشد، فروشنده اختیار فسخ قرارداد را دارد.
دعاوی رایج در ثمن معامله
دعاوی مرتبط با مطالبه ثمن معامله زمانی از جمله دعاوی تجاری است و مطرح می‌شوند که خریدار خلاف توافق در قرارداد فروش از انجام تعهدات خود نسبت به پرداخت ثمن معامله خودداری کند یا شروطی که در پرداخت ثمن بین طرفین مقرر شده، رعایت نشوند. حال اگر خریدار، حسب قرارداد فی مابین با فروشنده عمل نکند، فروشنده می‌تواند دادخواست مطالبه ثمن قرارداد را مطرح کند.
به‌غیر از دعاوی مطالبه ثمن، گروهی دیگر از دعاوی درخصوص استرداد ثمن وجود دارند. در دعاوی مطالبه ثمن خریدار از پرداخت خودداری می‌کند و فروشنده با مراجعه به دادگاه آن را مطالبه می‌کند؛ درحالی که در دعاوی استرداد ثمن، این خریدار است که درخواست می‌کند مبلغی که در ازای ثمن پرداخته به او بازگردانده شود.
از رایج‌ترین موارد اقامه دعوا در مطالبه ثمن معامله می‌توان موارد زیر را نام برد:
- عقد بیع از طرف یکی از طرفین دعوا با استناد بر خیارات مندرج در عقد مانند خیار شرط یا خیار عیب فسخ شود.
- زمانی که طرفین قرارداد تصمیم دارند قرارداد را اقاله کنند؛ یعنی هر ۲ طرف معامله قصد بر هم زدن معامله را داشته باشند.
- مواردی که مورد معامله مستحق‌الغیر باشد؛ یعنی مورد معامله متعلق به شخصی غیر از فروشنده باشد. در این شرایط، مال به مالک اصلی پس داده می‌شود و خریدار می‌تواند اقدام کرده و ثمن خود را از فروشنده مطالبه کند.
- وقتی تمام یا بخشی از قیمت مورد معامله پرداخت نشود.
حل اختلاف در ثمن معامله و مرجع رسیدگی به دعاوی
در دعاوی ثمن معامله به آن جهت که موضوع خاصه دین است، مطابق با ماده ۱۳ آیین دادرسی مدنی، خواهان می‌تواند در دادگاهی که محل اقامت خوانده است یا در محل انعقاد قرارداد یا محل انجام تعهدات، طرح دعوا کند.
طرح دعوای مطالبه ثمن قرارداد با مراجعه به دفاتر خدمات الکترونیکی قضایی و تشکیل پرونده، همچنین با الزام پرداخت هزینه‌های دادرسی معادل دعاوی مالی است. هزینه‌ها بر اساس تعرفه اعلامی دادگاه، تعیین می‌شوند.
با این تفاسیر می‌توانیم مرجع صالح برای رسیدگی به دعاوی مطالبه ثمن معامله در اموال منقول و غیرمنقول را دادگاه محل اقامت خوانده که خریدار است، بدانیم. البته در مواردی که ثمن معامله و میزان مطالبه تا مبلغ ۲۰ میلیون تومان باشد، شورای حل اختلاف هم صلاحیت رسیدگی به دعاوی و پرونده‌های مرتبط با این موضوع را دارد.
وکیل در تهران یا هر شهری دیگر که در دعاوی مطالبه ثمن معامله و متخصص در حوزه معاملات است می‌تواند به شما کمک کند. این نوع از دعاوی حقوقی، پیچیدگی‌های خاصی دارند که نیاز به تخصص وکیل در حوزه معاملات و مهارت مدیریت معامله و امور مالی را دارد. باتوجه به حساسیت مالی در این دعاوی، کمک گرفتن از وکیل تنظیم قرارداد در تهران یا شهر سکونت خود، بهترین راه‌حل برای حذف پیچ‌وخم‌های قانونی و احقاق حق افراد است.
همچنین می‌توانید از خدمات مشاوره حقوقی در تهران گروه حقوقی دادپایا نیز استفاده نمایید.
در این صفحه ثمن معامله از زوایای مختلف بررسی شد؛ درخصوص انواع ثمن و بهایی که خریدار در ازای مال خریداری شده به اشکال مختلف به فروشنده پرداخت می‌کند، صحبت کردیم. همچنین تمامی شرایط و نکات مهم مرتبط با نحوه اثبات و عواقب عدم پرداخت و چگونگی اثبات آن را با شما به اشتراک گذاشتیم.
امیدواریم این مطالب برای شما مفید بوده باشد و به شما در مواجهه با چالش‌های حقوقی در انعقاد قراردادها کمک کند. در آخر این‌که خوشحال می‌شویم دیدگاه خود را با ما به اشتراک بگذارید و از ما حمایت کنید.
