دادگاه تجدید نظر چیست؟
در ساختار نظام قضایی هر کشور به منظور جلوگیری از هرج و مرج، نهادها و مراجعی با هدف رسیدگی به شکایات و حق خواهی افراد آن جامعه تشکیل می‌شوند. در کشور ما نیز به موجب اصل ۱۵۹ قانون اساسی، مراجع دادگستری قضایی برای تظلم خواهی یا احقاق حق افراد، تاسیس شده‌اند.
دادگاه تجدید نظر از جمله این مراجع است که در قالب دادگاه‌های بدوی و عالی به اختلافات حقوقی و کیفری رسیدگی می‌کند؛ به نوعی می‌توان دادگاه‌های تجدید نظر را از جمله مراجع قضایی اختصاصی دانست که صلاحیت رسیدگی به موارد و احکام خاص را به عهده دارد.
پس دادگاه تجدید نظر از مراجع عالی در نظام دادرسی است که صلاحیت رسیدگی به اعتراضات به آرای صادره از محاکم بدوی و آرای قابل تجدید نظرخواهی را بر عهده دارد.
در واقع تجدید نظرخواهی یکی از روش‌های اعتراض به آراء حقوقی و کیفری صادره از محاکم قضایی شناخته می‌شود که در قوانین آیین دادرسی مخصوص به امور کیفری و مدنی مشخص شده است. البته این بدان معنا نیست که تمامی آراء، قابلیت تجدید نظرخواهی یا اعتراض داشته باشند و تنها برخی از آن‌ها مطابق با مواد مندرج در همین قوانین، این امکان را دارند.
بنابراین می‌توان دادگاه تجدید نظر را یکی از مهم‌ترین نهادهای سیستم قضایی دانست که نقش مهمی در احقاق عدالت و اصلاح آراء نادرست یا ناعادلانه دارد. این مرجع عالی قضایی، امکان بازبینی احکام و تصمیمات دادگاه‌های بدوی را فراهم می‌کند تا در صورت وجود خطاهای قضایی یا بی‌عدالتی، رای اولیه اصلاح یا نقض شود.
از این‌رو در مراکز هر استان و شهرها، این نهاد برای امکان اعتراض و تجدید نظر از آراء صادره از دادگاه‌های عمومی و انقلاب تاسیس شده‌اند. صلاحیت این نهاد در رسیدگی شکلی و ماهوی به دعاوی کیفری و حقوقی است.
وظایف دادگاه تجدید نظر
دادگاه تجدید نظر به عنوان یکی از مراجع عالی قضایی وظیفه بررسی و ارزیابی مجدد آراء صادره از دادگاه‌های بدوی را به عهده دارد. در واقع در قانون تشکیلات دادگاه‌های عمومی و انقلاب، مسئولیت‌های این نهاد مشخص شده است. در ادامه مهم‌ترین وظایف این دادگاه را بررسی می‌کنیم:
- برگزاری جلسات در شعب دادگاه تجدید نظر: این مرجع جهت رسیدگی به رای مورد تجدید نظرخواهی و اعتراض، باید جلساتی را با حضور یک رئیس، ۲ مستشار و حداقل ۲ عضو تشکیل دهد تا رسمیت داشته باشد.
- بررسی رای مورد تجدید نظر در جلسات دادگاه: در جلسات دادگاه تجدید نظر، رای صادره مورد تجدید نظر به لحاظ وارد بودن اعتراض یا عدم آن بررسی می‌شود.
- تایید رای مورد نظر: اگر اعتراض به رای مورد نظر وارد نباشد، رای صادره قبلی تایید می‌شود.
- نقض رای مورد اعتراض: چنان‌چه اعتراض به رای یا تجدید نظرخواهی وارد باشد، دادگاه رای قبلی را نقض کرده و مجدد رسیدگی ماهوی انجام می‌دهد و رای جدید خود را صادر می‌کند.
ساختار دادگاه تجدید نظر
دادگاه تجدید نظر نیز مانند تمامی نهادهای قضایی و غیرقضایی ساختار و سلسله مراتب مشخص شده‌ای دارد. به موجب ماده ۲۰ قانون تشکیلات دادگاه‌های عمومی و انقلاب، باید در مراکز هر استان به تعداد مورد نیاز دادگاه‌های تجدید نظر وجود داشته باشد.
در هر استان ممکن است چندین شعبه برای رسیدگی به دعاوی تاسیس شوند که متشکل از شعب کیفری و حقوقی تجدید نظر هستند؛ اما در نهایت همگی به رسیدگی و بررسی آراء صادره از شعب دادگاه‌های بدوی می‌پردازند. با این حال می‌توانیم ساختار دادگاه تجدید نظر را به قرار زیر تعریف کنیم:
- جلسات دادگاه با یک رئیس و ۲ مستشار و با حضور حداقل ۲ عضو، تشکیل و به رسمیت شناخته می‌شود.
- رئیس دادگاه تجدید نظر می‌تواند رئیس شعبه اول دادگاه‌های عمومی باشد.
- در سلسله مراتب ساختار دادگاه تجدید نظر، شعب و دفاتری به عنوان بخش اصلی دادگاه‌های تجدید نظر وجود دارند.
- مدیر دفاتر دادگاه تجدید نظر مسئولیت انجام امور مربوط به تعیین وقت بایگانی و انجام مکاتبات را به عهده دارد. همچنین به آراء مورد تجدید نظرخواهی توسط قضات نیز رسیدگی می‌کند.
ارائه مشاوره و خدمات حقوقی آنلاینارائه مشاوره و خدمات حقوقی آنلاین
تعداد قضات دادگاه تجدید نظر
تعداد قضات دادگاه تجدید نظر بسته به پیچیدگی یا اهمیت پرونده، تعیین می‌شود. گاهی ممکن است در دعاوی پیچیده تعداد بیشتری از اعضا برای رسیدگی حضور داشته باشند و گاهی کم‌تر؛ اما جلسات در تمامی شعب با یک رئیس و ۲ مستشار تشکیل و با وجود ۲ عضو به رسمیت شناخته می‌شود و رای نهایی با نظر اکثریت تایید می‌شود.
البته ممکن است گاهی اختلاف نظر در صدور رای وجود داشته باشد که یک عضو، توسط رئیس کل دادگستری اضافه می‌شود تا با توجه به رای اکثریت، اخلالی در صدور رای وجود نداشته باشد.
مراحل و نحوه رسیدگی به پرونده در دادگاه تجدید نظر
فرایند رسیدگی در دادگاه تجدید نظر، خلاف دادگاه‌های بدوی بیشتر به صورت شکلی است. بدین معنا که این مرجع به بررسی صحت فرایند دادرسی، رعایت اصول قانونی و تطبیق رای با قوانین موضوعه می‌پردازد و نه رسیدگی مجدد به تمام دلایل و ادله پرونده؛ با این حال در مواردی که رسیدگی ماهوی لازم باشد، یعنی در صورت نقض رای صادره، دادگاه تجدید نظر مجدد رسیدگی ماهوی را انجام می‌دهد و رای جدید صادر می‌کند.
اما رسیدگی به پرونده‌ها در این نهاد تنها در خصوص آرایی که قابلیت تجدید نظرخواهی دارند، امکان‌پذیر است. ضمن این‌که اعتراض باید در مهلت مقرر تجدید نظرخواهی با تقدیم دادخواست در دادگاه باشد. مهلت تعیین شده جهت تجدید نظرخواهی برای افراد مقیم ایران ۲۰ روز و برای افراد ساکن خارج از ایران ۲ ماه از تاریخ ابلاغ رای است. همچنین ثبت دادخواست از طریق دفاتر خدمات الکترونیک قضایی انجام می‌گیرد. در ادامه مراحل و نحوه رسیدگی به پرونده در دادگاه تجدید نظر را تشریح می‌کنیم:
- نقض رای صادره و ارجاع به شعبه صادر کننده آن: جهت رسیدگی ماهوی در قرارهای صادره از دادگاه بدوی، چنان‌چه اعتراض وارد باشد، قرار صادر شده نقض می‌شود. در چنین شرایطی دادگاه تجدید نظر به جهت رسیدگی ماهوی، پرونده را به دادگاه صادر کننده قرار ارجاع می‌دهد.
- تایید رای صادره و ارجاع آن به شعب اجرای احکام: چنان‌چه تجدید نظرخواهی و اعتراض وارد شده به رای، حکم یا قرار وارد نباشد، توسط دادگاه تجدید نظر ابرام یا تایید می‌شود. چنین پرونده‌هایی جهت اجرای حکم به شعب اجرای احکام ارجاع می‌شوند.
- نقض رای و رسیدگی ماهوی به رای نقض شده: چنان‌چه تجدید نظرخواهی و اعتراض به حکم وارد باشد، رای صادره از دادگاه‌های بدوی نقض می‌شود. در چنین پرونده‌هایی دادگاه تجدید نظر صلاحیت رسیدگی ماهوی دارد و بعد از بررسی‌های مجدد، رای خود را صادر می‌کند.
البته این نکته را هم باید بدانید که دادگاه تجدید نظر هر استان شعب متعددی دارد که به ۲ دسته کلی شعب حقوقی و کیفری تقسیم‌بندی می‌شود. ارجاع پرونده‌ها به این مراجع بر اساس نوع دعوا انجام می‌گیرد. در این قسمت لیست شعبه‌های تجدید نظر را بیشتر توضیح می‌دهیم:
- شعب حقوقی دادگاه تجدید نظر: تمامی پرونده‌های غیرکیفری مانند دعاوی خانوادگی، ملکی، تجاری و دیگر دعاوی حقوقی در شعب حقوقی دادگاه‌های تجدید نظر بررسی می‌شوند؛ یعنی زمانی که رای دادگاه بدوی در دعاوی حقوقی مورد اعتراض و تجدید نظرخواهی قرار گیرد، پرونده برای رسیدگی ماهوی و صدور رای مقتضی به شعب حقوقی دادگاه‌های تجدید نظر ارسال می‌شود.
- شعب کیفری دادگاه تجدید نظر: این شعب مرجع رسیدگی به اعتراض نسبت به آراء کیفری صادره از دادگاه‌های کیفری ۲ است. دعاوی با مجازات‌های حبس، جزای نقدی، شلاق یا دیگر دعاوی کیفری در این شعب، تجدید نظرخواهی می‌شوند. شعب کیفری ضمن بررسی صحت دادرسی و صحت آراء صادره در صورت لزوم، صلاحیت رسیدگی ماهوی را نیز دارند و می‌توانند به موضوع آن وارد شوند.
هزینه دادگاه تجدید نظر
هر ساله هزینه‌های دادرسی و تعرفه‌های خدمات قضایی توسط قوه قضاییه و مطابق با قانون بودجه، تصویب و مشخص می‌شود. بر اساس همین تعرفه‌ها در دعاوی حقوقی مالی، هزینه دادرسی مبلغی معادل ۴.۵ درصد از ارزش خواسته است.
همچنین هزینه اعتراض و درخواست تجدید نظر از قرارهای قابل تجدید نظر، مبلغ معادل ۳۰۰ هزار ریال مقرر شده که باید قبل از اعتراض پرداخت شود. در مواردی که رای صادره مالی نباشد، هزینه‌ها بر مبنای تعرفه ثابت است.
در دعاوی کیفری که در شعب کیفری دادگاه تجدید نظر رسیدگی می‌شوند، هزینه‌ها به‌طور معمول به عهده دولت است؛ مگر این‌که شاکی خصوصی قصد تجدید نظرخواهی داشته باشد. در این خصوص بسته به نوع درخواست، پرداخت هزینه‌ها متفاوت می‌شود. بنابراین می‌توان هزینه دادگاه تجدید نظر را بنا به نوع دعوای حقوقی یا کیفری و مالی یا غیرمالی، متغیر دانست. از طرفی عوامل زیر نیز بر مجموع این هزینه‌ها می‌افزاید:
- تعداد طرفین دعوا: هرچه تعداد طرفین دعوا بیشتر شود، هزینه دادرسی نیز بالاتر می‌رود.
- نوع دعوا: دعاوی مختلف بسته به نوع کیفری یا حقوقی بودن آن، مشمول هزینه‌های مقرر شده متفاوتی است.
- تعداد صفحات دادخواست: بی‌شک هرچه تعداد صفحات دادخواست یک پرونده بیشتر باشد، هزینه‌های آن نیز افزایش می‌یابد.
- تعداد ضمائم: اگر پیوست مدارک و اسناد مرتبط به دادخواست بیشتر شود، متعاقب آن هزینه دادرسی نیز تحت‌تاثیر قرار می‌گیرد.
مدت زمان رای دادگاه تجدید نظر
مدت زمان رای دادگاه تجدید نظر به عوامل مختلفی مانند نوع دعوا، پیچیدگی موضوع و حجم کاری شعبه بستگی دارد و نمی‌توان زمان دقیقی را برای آن تعریف کرد. با این حال در این قسمت ما زمان رسیدگی و صدور رای دعاوی مختلف در دادگاه تجدید نظر را با نگاهی دقیق‌تر بررسی می‌کنیم:
- دعاوی کیفری: مدت زمان رسیدگی و صدور رای در دعاوی کیفری به مراتب کم‌تر از دعاوی حقوقی است و می‌توان میانگین یک تا ۳ ماه را برای آن در نظر گرفت. این امر به دلیل اهمیت و فوریت رسیدگی به این جرائم و تاکید قانون‌گذار بر رسیدگی خارج از نوبت در موارد خاص است. البته گاهی نیاز به بررسی مدارک اضافی یا استعلام از مراجع قضایی دیگر، همچنین پیچیدگی پرونده‌های کیفری سنگین، باعث طولانی‌تر شدن این زمان می‌شود.
- دعاوی حقوقی: با اشاره به این‌که رسیدگی به دعاوی حقوقی در دادگاه تجدید نظر طولانی‌تر است، می‌توان میانگین بین ۳ تا ۶ ماه را برای صدور رای پیش‌بینی کرد. در این پرونده‌ها نیز گاهی پیچیدگی مسائل حقوقی، حجم مدارک و مستندات ارائه شده، همچنین تعداد طرفین دعوا می‌تواند باعث طولانی‌تر شدن زمان رسیدگی و صدور رای شود.
آیا دادگاه تجدید نظر حضوری است؟
رسیدگی در دادگاه تجدید نظر غیرحضوری انجام می‌گیرد و ابتدا قضات به بررسی شکلی پرونده‌ها می‌پردازند تا صحت اعتراض و مورد تجدید نظرخواهی را ابرام یا نقض کنند؛ اما در مواردی که دادگاه به بررسی ماهوی پرونده‌ها می‌پردازد یا اگر توضیح یا استماع دفاعیه طرفین ضروری باشد، ممکن است وقت رسیدگی حضوری تعیین شود. در این شرایط احضار طرفین یا وکلای آن‌ها به جلسات رسیدگی انجام می‌گیرد.
بنابراین می‌توان گفت حضوری بودن جلسات دادگاه تجدید نظر بسته به نوع پرونده و تصمیم‌گیری قاضی دارد. در دعاوی که به صورت غیرحضوری برگزار می‌شود، اساس تصمیم‌گیری مدارک و مستندات ارائه شده در پرونده است. در پرونده‌های کیفری به خصوص در مواردی که تجدید نظرخواهی به رای بدوی وجود دارد با احتمال بیشتری، جلسات به صورت حضوری برگزار می‌شوند.
وظیفه مستشار دادگاه تجدید نظر
مستشار دادگاه تجدید نظر به قاضی یا اعضای هیئت حاکمه دادگاه تجدید نظر گفته می‌شود که به اتفاق دیگر اعضا در فرایند رسیدگی، تصمیم‌گیری و صدور رای مشارکت دارد. وظیفه اصلی مستشار در بررسی رای بدوی و مطابقت آن با قوانین و مقررات است. با این‌که او نمی‌تواند به صورت مستقل رای صادر کند؛ اما بدون نظر مستشار نیز رای دادگاه، اعتبار قانونی ندارد. بنابراین می‌توانیم وظایف مستشاران دادگاه تجدید نظر را به قرار زیر بدانیم:
- بررسی پرونده و دلایل تجدید نظرخواهی
- مشارکت در تصمیم‌گیری نهایی
- نظارت بر رعایت اصول آیین دادرسی
وقت رسیدگی در دادگاه تجدید نظر یعنی چه؟
وقت رسیدگی در دادگاه تجدید نظر به تاریخی گفته می‌شود که این مرجع برای استماع اظهارات طرفین و اتخاذ تصمیم در مورد پرونده، تعیین می‌کند. خلاف دادگاه بدوی که جلسات حضوری رایج‌تری دارد در تجدید نظر، تعیین وقت رسیدگی حضوری تنها در موارد مندرج در قانون و در صورت ضرورت، بنا به تصمیم قاضی است. با تعیین وقت رسیدگی طرفین یا نمایندگان قانونی آن‌ها باید در جلسات حضور پیدا کنند.
رسیدگی در دادگاه تجدید نظر شکلی است یا ماهوی؟
با این‌که دادگاه تجدید نظر هم صلاحیت رسیدگی شکلی و هم ماهوی را دارد؛ اما بر اساس اصول کلی آیین دادرسی مدنی، رسیدگی در این نهاد شکلی است؛ یعنی دادگاه تجدید نظر به بررسی این‌که رای بدوی مطابق موازین قانونی و تشریفات دادرسی صادر شده یا نه، می‌پردازد. با این حال در مواردی که اعتراض و تجدید نظرخواهی وارد باشد، این نهاد می‌تواند وارد ماهیت و موضوع دعوا شود. به عبارتی با نقض رای صادره از دادگاه‌های بدوی، دادگاه تجدید نظر رسیدگی ماهوی به موضوع پرونده را انجام می‌دهد و رای مجدد صادر می‌کند.
دادگاه تجدید نظر با امکان اعتراض و تجدید نظرخواهی به بازنگری دوباره آراء صادره از دادگاه بدوی می‌پردازد و در صورت نیاز، رای قبلی را نقض و رای مجدد صادر می‌کند. همین امر اهمیت این مرجع عالی قضایی را در صدور احکام و اعاده حقوق افراد نشان می‌دهد. ما در این صفحه سعی کردیم با معرفی این نهاد، ساختار و وظایف آن، نگاهی دقیق از فرایند دادرسی و اعتراض در محاکم قضایی داشته باشیم. همچنین از مراحل رسیدگی در این دادگاه، نحوه تعیین وقت رسیدگی، میزان هزینه‌ها و مدت زمان صدور رای نیز اطلاعاتی را با شما به اشتراک گذاشتیم. در پایان نیز مهم‌ترین سوالات حقوقی پیرامون این مرجع را پاسخ دادیم. امیدواریم که این مطالب مفید واقع شده باشد.
