موانع نکاح چیست؟
نهاد خانواده در نظام حقوق ایران جایگاه خاص و ویژه‌ای دارد و قانون‌گذار با هدف حفظ سلامت جامعه و جلوگیری از آسیب‌های اجتماعی، قوانین مشخصی را برای عقد نکاح وضع کرده است.
ازدواج یا عقد نکاح به عنوان یکی از عقود معین در قانون مدنی باید با توجه به قوانین و مقررات ازدواج و قوانین فقهی باشد. با این‌که همه افراد بدون اجبار حق انتخاب همسر و شریک زندگی خود را دارند؛ اما این اختیار مطلق نیست.
قانون و شرع مقدس اسلام مواردی را به عنوان موانع نکاح معرفی کرده که حتی اگر رضایت طرفین نیز باشد، ازدواج باطل می‌شود؛ یعنی شرایط و زمان‌هایی وجود دارد که وقوع عقد نکاح را ممنوع و غیرممکن دانسته و در مواد قانونی ۱۰۴۵ تا ۱۰۶۱ قانون مدنی، موادی را به معرفی و تشریح این موانع اختصاص داده است.
بنابراین با وجود موانع، نکاح میان زن و مرد امکان‌پذیر نیست؛ حتی اگر دیگر شرایط صحت عقد نکاح رعایت شده باشند. در ادامه ما با نگاهی دقیق‌تر تمامی این موانع را بررسی می‌کنیم.
ارائه مشاوره و خدمات حقوقی آنلاین
ارائه مشاوره و خدمات حقوقی آنلاین
قرابت
قرابت به معنای خویشاوندی نزدیک در برخی از سطوح می‌تواند یکی از موانع نکاح محسوب شود. قانون‌گذار، ازدواج برخی از رابطه‌های خویشاوندی مانند محارم (افرادی که طبق شرع به یکدیگر محرم هستند) را ممنوع می‌داند.
البته قرابت را می‌توان به ۳ نوع سببی، نسبی و رضاعی تقسیم‌بندی کرد که هر کدام از لحاظ قانونی و شرعی، ممنوعیت‌هایی برای ازدواج ایجاد می‌کنند. پس به زبان ساده می‌توان گفت که قرابت از راه‌های مختلفی ایجاد می‌شود و در هر یک، موارد خاصی وجود دارد که نکاح را به طور مطلق، ممنوع کرده است. در ادامه جزئی‌تر به بررسی ۳ دسته از قرابت می‌پردازیم.
قرابت نسبی
در انواع خویشاوندی که افراد با یکدیگر دارند، قرابت نسبی مربوط به تولد و خون است؛ یعنی به عبارتی این خویشاوندی بین کسانی است که دارای یک خون و نیاکان مشترک هستند و از موانع نکاح شناخته می‌شود که برای ازدواج افراد حدودی را مشخص می‌کند و ممنوعیت‌های مطلقی به دنبال دارد؛ مانند رابطه پدر و فرزند یا برادر و خواهر یا عمه، عمو، خاله یا دایی که اعضای اصلی خانواده را تشکیل می‌دهند. در قوانین موانع نکاح، ازدواج بین اشخاصی که چنین رابطه‌ای دارند به طور مطلق ممنوع شده است.
همچنین در ادامه تاکید شده این قرابت در خط مستقیم، یعنی رابطه خونی بین دو نفر که یکی از آن‌ها بی‌واسطه (فرزند) یا با واسطه (نوه) از دیگری تولد یافته باشد هم برای ازدواج ممنوعیت دارد.
در خط اطراف نیز یعنی رابطه خونی بین افراد از نسل شخص ثالث مثل خویشاوندی بین برادران و خواهران، خواه از یک پدر و مادر، خواه فقط پدر یا مادر مشترک داشته باشند، ممنوعیت دارد. بر همین اساس نکاح با اشخاص زیر ممکن نیست:
- ازدواج با اولاد هر قدر پایین رود.
- ازدواج با پدر، اجداد و با مادر و جدات هر چقدر بالا رود.
- ازدواج با خواهر، برادر و اولاد آن‌ها هر قدر که پایین رود.
- ازدواج با عمه، عمو، خاله و دایی خود یا عمه، عمو، خاله و دایی پدر یا مادر و اجداد و جدات.
قرابت سببی
قرابت سببی یکی دیگر از روابط خویشاوندی است که به موجب ازدواج شکل می‌گیرد و باعث ایجاد روابط جدیدی بین افراد و خانواده‌ها می‌شود. بعضی از این روابط ایجاد شده به این واسطه در گروه قرابت سببی و جزو موانع نکاح هستند که ازدواج با اشخاصی را محدود و غیرممکن می‌کند؛ یعنی خویشاوندی که در نتیجه رابطه زناشویی بین ۲ خانواده باشد، می‌تواند با قرابت سببی، مانع نکاح شود.
مطابق با ماده ۱۰۳۳ قانون مدنی به واسطه ازدواج، تمام خویشاوندان نسبی، قرابت سببی پیدا می‌کنند. همین امر باعث شده تا شرع و قوانین جاری با محدودیت‌ها و موانع ازدواج، حرمت نکاح را چه در ازدواج دائم و چه در عقد موقت ایجاد کند؛ مانند این‌که پدر شوهر نمی‌تواند با عروس ازدواج کند یا این‌که ازدواج با مادر زن حرام است. در همین راستا در خصوص قرابت سببی، ازدواج با اقوام زیر ممنوع است:
- ازدواج مرد با برادرزاده یا خواهرزاده زن ممنوعیت دارد؛ مگر با اجازه همسر اول باشد.
- ازدواج بین مرد و مادر و جدات زن او از هر درجه‌ای که باشند، اعم از نسبی و رضاعی، ممنوعیت دارد.
- ازدواج مرد با خواهر زن تا وقتی که خواهر دیگر، همسر او است، چه عقد نکاح دائم و چه عقد موقت باشد.
- ازدواج بین زن و مردی که سابقاً زن پدر یا زن یکی از اجداد یا زن پسر یا زن یکی از احفاد او بوده، هرچند قرابت رضاعی باشد.
- ازدواج بین مرد با اناث از اولاد زن از هر درجه‌ای که باشد؛ حتی رضاعی مشروط بر این‌که بین زن و مرد زناشویی واقع شده باشد.
قرابت رضاعی
قرابت رضاعی نوعی دیگر از موانع نکاح و از روابط خویشاوندی است که به واسطه شیرخوارگی ایجاد می‌شود؛ یعنی شرایط خاصی که کودکی از شیر زنی غیر از مادر خودش تغذیه کند، بین کودک و آن زن و خانواده او قرابت رضاعی ایجاد می‌شود.
بر همین اصل و مطابق با قانون، بین آن فرزند و زنی که به او شیر داده و بستگان نسبی آن زن به دلیل قرابت رضاعی، ممنوعیت برای نکاح وجود دارد. ضمن این‌که مطابق با احکام در قرابت رضاعی از حیث محرمیت و حرمت ازدواج همانند قرابت نسبی است.
استیفا عدد
یکی دیگر از موانع نکاح استیفا عدد یعنی محدودیت در تعداد ازدواج است. متاسفانه در قوانین وضع شده برای مرد اختیارات بی‌شماری در ازدواج و طلاق وجود دارد؛ مانند حق طلاق و حق داشتن چهار زن دائم که همواره باعث اعتراض حقوق‌دانان و زنان است. حال اگر مردی چهار زن دائم داشته باشد، دیگر نمی‌تواند زن پنجمی را به عقد دائم بگیرد.
بنابراین ازدواج پنجم اگر چهار عقد دائم برقرار باشد، باطل است. البته باز هم این محدودیت از احکام فقهی برگرفته شده و در قوانین به صراحت به این موضوع اشاره نشده است.
تنها نکته این‌که استیفا عدد فقط مرتبط با نکاح دائم است و شامل عقد موقت (صیغه) نمی‌شود. این یعنی مرد در صیغه موقت می‌تواند هر تعداد که بخواهد، همسر اختیار کند.
شوهر داشتن و متاهل بودن زن
شوهر داشتن و متاهل بودن زن یکی دیگر از موانع نکاح محسوب می‌شود؛ یعنی اگر زنی در زمان ازدواج همسر دیگری داشته باشد، عقد دوم باطل است. خلاف مرد که در حدود قانونی و شرعی می‌تواند هم‌زمان چند همسر برگزیند، قانون‌گذار بر مبنای اصول فقهی این امر را به طور مطلق برای زن ممنوع کرده و در هیچ شرایطی، زن مجاز به داشتن بیش از یک همسر نیست.
کفر؛ نکاح با غیرمسلمان
کفر با معنای ناباوری به اسلام و اصول اعتقادی اسلامی تعریف می‌شود و یکی دیگر از موانع نکاح است که جنبه فقهی و شرعی دارد. اختلاف دین میان زن و مرد و نکاح با غیرمسلمان یا کافر با شرایط مشخصی وضع شده است. قانون مدنی در ماده ۱۰۵۹ مقرر کرده که ازدواج زن مسلمان با مرد غیرمسلمان در هر شرایط، ممنوع است.
اما در خصوص نکاح مرد مسلمان با زن غیرمسلمان احکام متفاوتی وجود دارد. فقه اسلامی در این موضوع ازدواج با اهل کتاب و غیر اهل کتاب را تفکیک و بر اساس آن محدودیت‌ها را تعیین کرده است. بر این اساس نکاح و ازدواج مرد مسلمان با زن خداناباور یا کافر و مشرک به طور مطلق، ممنوع است.
لعان
لعان در اصطلاح به معنای ناسزا گفتن و نفرین کردن است؛ اما در مبحث حقوقی به زمانی اشاره دارد که زن و شوهر با سوگند خوردن یکدیگر را تخطئه کنند که از موانع نکاح هم شناخته می‌شود.
به زبانی ساده‌تر اگر مرد همسر خود را به زنا متهم کند یا فرزندی که او به دنیا آورده را از خود نفی کند، لعان محقق می‌شود. در این شرایط با اجرای تشریفات خاص در برابر حاکم علاوه‌بر این‌که نکاح بین زن و مرد منحل شده، بین آن‌ها حرمت ابدی ایجاد می‌شود؛ یعنی دیگر هیچ‌گاه نمی‌توانند با یکدیگر ازدواج کنند.
احرام
احرام حالتی است که زائر خانه خدا با پوشش خاص و انجام تشریفات مذهبی، مراسم حج را انجام می‌دهد که در این حالت به او محرم می‌گویند. مطابق با ماده ۱۰۵۳ قانون مدنی عقد در حال احرام، باطل شناخته شده و اگر با علم به آن باشد، موجب حرمت ابدی می‌شود.
پس احرام یکی دیگر از موانع نکاح است که عقد در حال احرام را باطل می‌کند. البته اگر این ازدواج جاهلانه و از روی ناآگاهی انجام شده باشد، عقد باطل است؛ ولی موجب حرمت ابدی نمی‌شود. در این شرایط زوجین می‌توانند مجدد ازدواج کنند.
عده زن
عده زن یکی دیگر از موانع نکاح است که در قوانین به آن پرداخته شده و این مانع به صورت موقتی بوده و از بین می‌رود. مطابق با قوانین زنی که در عده طلاق یا وفات است، نمی‌تواند با مرد دیگری ازدواج کند.
عده همان مدت زمانی است که زن باید صبر کند تا بتواند ازدواج مجدد داشته باشد. بنابراین نکاح با زنی که در عده دیگری باشد، عقد را باطل می‌کند؛ مگر این‌که طرفین از وجود عده جاهل یا بی‌خبر باشند. در این خصوص اگر زنی در عده طلاق یا عده وفات دیگری باشد و با علم به آن ازدواج کند، علاوه‌بر باطل شدن عقد با آن شخص حرمت ابدی پیدا می‌کند.
سه طلاقه بودن
طبق اصول فقهی و به تبع آن قانون مدنی، زنی که ۳ مرتبه متوالی از شوهر خود طلاق گرفته و بعد از هر طلاق، رجوع یا عقد مجدد کرده، دیگر نمی‌تواند با همان مرد ازدواج کند؛ مگر این‌که به عقد مرد دیگری تحت عنوان محلل درآید.
این حکم، یکی از موانع نکاح است که دفاتر ازدواج و طلاق پیش از ثبت عقد، مکلف به تحقیق در مورد این موضوع هستند. از طرفی این حکم نیز وجود دارد که اگر این اتفاق ۳ دفعه تکرار شود یعنی برای بار نهم باشد، آن زن و مرد به هم حرام ابدی می‌شوند.
نکاح با اتباع خارجی
نکاح با اتباع خارجی یعنی افرادی که تابعیت کشور ایران را ندارند در برخی از موارد با محدودیت‌های قانونی مواجه است. مرد ایرانی به راحتی می‌تواند با زن خارجی ازدواج کند؛ اما ازدواج زن ایرانی با مرد خارجی منوط به اخذ اجازه از دولت ایران است. تنها نکته این‌که ازدواج مستخدمین رسمی یا مامورین دولتی با زن خارجی نیز باید با کسب اجازه از دولت ایران باشد.
نکات و توصیه‌های حقوقی مهم موانع نکاح
موانع نکاح قوانینی پیچیده و دقیق دارند که بر اساس حمایت از حقوق افراد و جلوگیری از آسیب‌های جامعه پیش‌بینی شده‌اند. آشنایی با این مبحث با هدف اطمینان از صحت یا بطلان عقد ازدواج برای افراد و خانواده‌ها ضروری است.
همچنین آگاهی از مواد قانونی، مقررات فقهی و شرایط خاص ازدواج در موارد مختلف به پیشگیری از بروز مشکلات حقوقی کمک می‌کند. به همین دلیل در این قسمت چندین نکته و توصیه حقوقی مهم را به شما یادآوری می‌کنیم:
- بعضی از موانع نکاح مانند عده زن، موقتی بوده و از بین می‌روند. در حالی که برخی دیگر مانند قرابت، مطلق است.
- گاهی برای نکاح و ازدواج یعنی ایجاد ارتباط حلال بین زن و مرد، موانع قانونی و شرعی وجود دارد که حتی عقد نکاح انجام شده را باطل می‌کند.
قانون‌گذار برای جلوگیری از وقوع مشکلات حقوقی و اجتماعی با تنظیم قوانین و بررسی موانع ازدواج از صحت عقد مطمئن می‌شود و به پیمان ازدواج اعتبار می‌بخشد. - در مواجهه با مسائل مهمی مانند عقد نکاح و ازدواج، مشاوره یا کمک گرفتن از وکلای متخصص در حوزه خانواده می‌تواند بسیار مفید باشد. این وکلا با آگاهی کامل از قوانین، اصول فقهی و روندهای قضایی موانع نکاح یا صحت عقد نکاح را به دقت بررسی می‌کنند و در صورت لزوم راهنمایی‌های لازم و اقدامات قانونی صحیح را برای جلوگیری از بطلان عقد یا مشکلات بعدی پیشنهاد می‌دهند.
با وجود این‌که همه افراد برای ازدواج و انتخاب همسر آزاد هستند؛ اما طبق قوانین مدنی و اصول فقهی این آزادی مطلق نیست و وجود موانع نکاح باعث ایجاد حرمت ازدواج می‌شود. در این شرایط حتی با رضایت طرفین، عقد نکاح غیرممکن است.
ما در این صفحه از دادپایا مواردی مانند قرابت داشتن در حدود مشخص، شوهر داشتن، استیفا عدد، نکاح با غیرمسلمان یا اتباع خارجی، لعان، احرام، عده زن و مطلقه بودن به ۳ و ۹ طلاق که از این ممنوعیت‌ها محسوب می‌شوند را بررسی کردیم. همچنین نکات و توصیه‌های حقوقی مهم در این خصوص را برای آگاهی بیشتر شما شرح دادیم. امیدواریم که این مطالب به شما کمک کرده باشد.