رانت چیست؟
در جرایم اقتصادی رانت عبارت از هرگونه پرداختی به مالک یا تولیدکننده است، که مازاد بر هزینه مورد نیاز به اضافه سود مربوط برای آوردن آن به چرخه تولید باشد. به بیان دیگر رانت به کسب درآمد یا منفعت مالی اطلاق می‌شود که به‌جهت وجود محدودیت‌های خاص، انحصاری بودن و یا عدم وجود رقیب و رقابت، به یک شخص، گروه صنعتی-تولیدی و یا شرکت تعلق می‌گیرد.
این درآمدهای رانتی عموما از طریق بهره‌برداری از منابع طبیعی از قبیل ( نفت، معادن، زمین‌های کشاورزی ) و یا انحصارات دولتی به‌دست می‌آید. و بدیهی‌است که هیچ نوع تلاش یا تولیدی برای بدست آوردن آن نیاز نبوده و بدون اتکای مستقیم به کار و تلاش تولیدی و هم‌چنین بدون ریسک و خطر فعالیت‌های اقتصادی بدست می‌آید.
به عبارتی رانت‌گیری به کسب منفعت مالی از طریق در اختیار داشتن، انحصار و کنترل منابع نادر، کمیاب و بهره‌برداری از این منابع و امکانات به صورتی که سایر افراد عادی جامعه به آن دسترسی نداشته باشند، اطلاق می‌گردد. به تعبیری دیگر به سوءاستفاده از فرصت‌ها و امکانات جامعه با توجه به موقعیت اجتماعی افراد و دسترسی به منابع اطلاعاتی و قدرت، رانت گویند.
لازم به‌ذکر است که رانت فقط در زمینه‌های مذکور اعمال نمی‌گردد بلکه انواع مختلفی دارد که یکی از مهم‌ترین آنها رانت سیاسی می‌باشد.
رانت خواری چیست؟
رانت خواری عملی است که ظاهرا از مسیر قانونی انجام پذیرفته و عامل به آن، فعل خود را سالم، شرعی و قانونی دانسته و چه بسا هیچ‌یک از دوستان، بستگان و آشنایان رانت‌خوار نیز کوچک‌ترین سوءظنی در خصوص درآمدهای کسب شده توسط وی نسبت به او نداشته باشند، این در حالی است که با یک حسابرسی ساده مشخص خواهد شد که چگونه به ثروتی زیاد و باد آورده رسیده است.
به بیان دیگر رانت خواری یعنی دست‌یابی انحصاری اشخاص حقوقی یا حقیقی به بعضی امکانات و موقعیت‌های کاری و دورنمای طرح‌های ملی کلان که وضعیت اقتصادی زمین‌های پیرامون طرح‌های مذکور را به طرز محسوس و فزاینده‌ای بالا می‌برد، و یا آگاهی یافتن از ایجاد تغییرات در قوانین و مقررات و نحوه‌ی عملکرد دولت که طبیعتا می‌تواند موجب تغییرات قیمتی کلی و گسترده‌ای گردد.
بنابر این کسب منفعت بیش از حد معقول و عرفی آن از طریق محدودیت عرضه و گرفتن اختیار از سایر رقبای تولید کننده نیز مصداق رانت خواری است. واضح است که رانت خوارها با بهره‌مندی از نفوذ سیاسی و اقتصادی خود و یا از طریق اطرافیان صاحب این نفوذ به‌طور غیرقانونی به منابع مالی دست یافته و به کسب ثروت بادآورده می‌پردازند. متاسفانه رانت‌خواری پدیده‌ای رو به گسترش است که موجب ایراد آسیب‌های زیاد اجتماعی و اقتصادی برای کشورمان می‌باشد.
مثال رانت به زبان ساده
رانت از مؤثرترین عواملی است که قادر است اقتصادی کاملا سالم را از کار انداخته و آنرا از حالت رقابت خارج نماید. بنابراین با بروز و گسترش رانت و رانت خواری، عملا سرمایه‌های ملی و منافع مشترک اکثریت مردم در اختیار عده‌ی معدودی از افراد نالایق قرار می‌گیرد.
حتی خبردار شدن از یک خبر در هر حوزه‌ای زودتر از سایر مردم نیز می‌تواند رانت محسوب شود. حتی اگر مثلا شما زودتر از بقیه‌ی مردم از طریق یک آشنا مطلع شوید قیمت فلان کالا قرار است چند روز دیگر گران شود، در واقع فرصتی بدون رقیب و زمانی کافی را برای بهره‌مندی غیرمشروع از این خبر پیدا نموده‌اید.
به‌بیان ساده مثلا اگر فردی از طریق یک منبع مسئول در دولت و یا با واسطه آگاه شود که مقرر شده است که زمین‌های کشاورزی فلان محدوده‌ی شهری تغییر کاربری پیدا نماید، در واقع کسب رانت نموده است زیرا طبیعتا بعد از اعلام عمومی این خبر، بهای اراضی مذکور به یک‌باره چند برابر رشد پیدا می‌کند و فرد یاد شده با آگاهی قبلی از این خبر پنهانی، فرصتی بدست آورده است تا برای خرید زمین‌های ارزان کشاورزی در آن منطقه اقدام نماید.
انواع رانت
انواع رانت عبارتند از رانت اقتصادی – رانت سیاسی – قضایی – اطلاعاتی و آموزشی که در ادامه به تعریف مختصر هر یک خواهیم پرداخت.
رانت اقتصادی
در رابطه با رانت اقتصادی به توضیح دو مورد می‌پردازیم:
- سرمایه گذاری‌های عمرانی: رانت عمرانی عموما در کشورهای در حال توسعه و تحت فشار سیاسی صاحبان قدرت صورت می‌پذیرد. به‌این صورت که به‌طور مثال هنگامی که در منطق‌های جاده‌ای کشیده می‌شود و یا خطوط ریلی، کارخانجات و شهرک‌های صنعتی و طرح‌های بزرگی اجرا می‌شود بهای زمین در پیرامون این طرح‌ها افزایش می‌یابد. بنابراین افرادی که قبل از دیگران از اجرای این طرح‌ها از طریق عوامل خود آگاه شده‌اند با شناسایی، تطمیع و حتی اغفال صاحبان املاک اطراف این‌گونه طرح‌ها، زمین‌های آنان را با بهای اندکی خریداری نموده و پس از اجرای طرح‌ها و پروژه‌های مذکور و بالا رفتن قیمت اراضی مورد بحث به ثروت‌های کلان و باد آورده‌ای دست می‌یابند. بدتر از آن هم این است که گا‌هی اوقات اراضی مذکور را با قیمت بسیار بالاتری مجددا به ارگانهای دولتی می‌فروشند!
- سرمایه گزاری‌های صنعتی: این مورد را با یک مثال بیان می‌کنیم. در ابتدای انقلاب اسلامی ایران عده‌ای با پارتی بازی و دریافت وام‌ها و اعتبارات ارزی با دلار بسیار ارزان، کارخانه و کارگاه ساختند تحت این عنوان که محصولات آنرا با قیمت دولتی به عموم مردم عرضه نمایند، اما به دلیل عدم کنترل و نظارت دستگاه‌های مربوطه، با افزایش شدید قیمت دلار، کارخانجات و کارگا‌ه‌های مذکور را به قیمت آزاد فروختند و نه فقط به مردم و اقتصاد کشور خدمتی نکردند بلکه از این راه سود سرشاری بردند.
رانت سیاسی
در میان کشورهای دنیا با استفاده از رانت سیاسی در بدست آوردن مشاغل و جایگاه‌های سیاسی تفاوت مشهودی نمایان می‌باشد.
- در اکثر کشورها مهم‌ترین ضابطه در انتصابات، توجه به نظر عموم و انتخاب شایستگان بوده و به عبارتی شایسته سالاری مبنای اعتبار می‌باشد. در این کشورها میزان لیاقت و کاردانی شخص مورد نگرش است نه وابستگی حزبی و رانتی، در نتیجه‌ی حاکمیت این فرآیند به استعداد‌ها فرصت بروز و ظهور داده می‌شود. ابداع و نوع‌آوری شکوفا و زمینه‌ی مناسبی برای توسعه و ارتقای بهره‌وری و پیشرفت ایجاد می‌گردد
- در نقطه‌ی مقابل در کشور‌هایی که آراء مردمی مطرح نیست، اعمال قدرت از طریق افراد معدودی انجام شده و کسب مقام و منصب سیاسی از طریق وابسته بودن به قدرت حاکم امکان‌پذیر می‌باشد. و پیامد منفی آن این است که افراد شایسته منزوی شده و شاهد بروز پدیده‌ی فرار و خروج مغز‌ها بوده و پیشرفت امور را در جهت تامین منافع عمومی مردم متوقف می‌کند.
رانت قضایی
در بعضی از کشورها دولت از رانت قضایی برخوردار است، به این‌صورت که به تخلفات مقامات دولتی در محاکم اختصاصی رسیدگی می‌شود. این رانت موجب شده است که بین منافع مردم و دولت حقوق عموم مردم تضییع شود.
بنابراین حذف رانت قضایی در دولت، افزون بر ایجاد امنیت بیشتر برای نهادهای غیردولتی نهایتا زمینه‌ساز کاهش فساد در دولت خواهد بود. آنچه که در این بین باید مورد توجه قرار گیرد، امکان دسترسی آسان و غیر سیاسی آحاد جامعه به محاکم قضایی است. بدیهی‌است در صورت تامین این شرایط، شاهد برقراری امنیت اقتصادی خواهیم بود.
رانت اطلاعات
در این نوع رانت، افراد معدودی از طریق دسترسی زودتر به اطلاعات مختلف در خصوص تغییرات قوانین، مقررات و سرمایه گذاری‌ها، سود کلانی می‌برند. طبیعتا این پدیده موجب ایجاد فضای رقابتی نا سالم اقتصادی در بازار سرمایه گردیده و عدم اطمینان در این زمینه، اشخاص صاحب سرمایه را به سوی انجام فعالیت‌های اقتصادی غیرسالم و کاذب هدایت می‌کند. و مقادیر بزرگی از سرمایه‌ی بلااستفاده‌ی کشور را از بخش توسعه‌ی اقتصادی و عمرانی خارج می‌سازد.
رانت آموزشی
در کشورهای توسعه نیافته، رابطه نامناسب بین عملکرد و پاداش، تخصیص امکانات شغلی بدون توجه به تخصص، لیاقت و کارایی اشخاص موجب شده که تلاش برای کسب مدرک ( فقط اخذ مدرک! ) به هر طریق ممکن در این کشورها گسترش یابد.
هجوم وسیع برای اخذ مدرک دانشگاهی حتی بدون شرکت در آزمون کنکور سراسری و نیز توسعه و گسترش بعضی از دوره‌های دانشگاهی با کیفیت نازل از مصادیق رانت آموزشی است که طبیعتا باعث دلسردی دانشجویان واقعی علم و هنر و در نتیجه حذف استعداد‌های برتر می‌شود.
مجازات رانت خواری
مجازات در نظر گرفته شده برای رانت‌خواری اگر منجر به کسب امتیاز غیرمالی شده باشد، افزون بر باطل شدن امتیاز مذکور، زندان و مجازات نقدی درجه شش می‌باشد. اما اگر رانت‌خواری منجر به کسب مال شده باشد، مجازات مرتکب افزون بر توقیف و ضبط آن به نفع دولت به‌ترتیب زیر است:
- هرگاه مبلغ مال یا عواید و منافع کسب شده تا یک میلیارد ریال باشد، مجازات آن زندان و جزای نقدی درجه شش است.
- هرگاه مبلغ مذکور بیش از یک میلیارد ریال تا یکصد میلیارد ریال باشد، مشمول مجازات زندان و جزای نقدی درجه پنج می‌گردد.
- هرگاه مبلغ مذکور بیش از یکصد میلیارد ریال باشد، مجازات زندان حبس و جزای نقدی درجه چهار را شامل می‌گردد.
تبصره: تشخیص این موضوع که فعالیت مرتکب رانت منطبق با رقابت سالم اقتصادی بوده یا خیر و یا این‌که موجب افزایش بهره‌وری و ارزش افزوده در جامعه شده است یا نه، به‌عهده شورای رقابت مذکور در قانون اجرای سیاست‌های کلی اصل ۴۴ قانون اساسی می‌باشد.
مجازات افراد رانت‌خوار در مورد اشخاص حقوقی، افزون بر ضبط اموال، درآمدها و منافع کسب شده به نفع دولت، لغو تمامی امتیازات به‌دست آمده و بر حسب مورد مجازات‌های نقدی مندرج در بندهای الف و ب ماده قبلی و یک یا دو مورد از مجازات‌های مقرر در ماده ۲۰ قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۹۲ نیز است.
تفاوت رانت و رشوه
رانت در تعریف اقتصادی عبارت از هرگونه پرداخت به مالک یا تولیدکننده که مازاد بر هزینه مورد نیاز به اضافه سود مربوطه برای آوردن آن به چرخه تولید باشد. اما رشوه در اصطلاح حقوقی به مال یا وجه نقدی اطلاق می‌گردد که آنرا به مأمورین یا شاغلین یک سازمان و نهاد دولتی و یا عمومی پیشنهاد می‌دهند تا کاری را انجام دهد یا برعکس از انجام دادن وظیفه خود در قبال آن امتناع نماید. مجازات رشوه در نظام حقوقی ایران تعریف شده و ابعاد مختلفی دارد.
ارائه مشاوره و خدمات حقوقی آنلاینارائه مشاوره و خدمات حقوقی آنلاین
تفاوت رانت و اختلاس
رانت و اختلاس هر دو از تعاریف مرتبط با فساد و سوءاستفاده از مسئولیت‌های یک شخص یا گروه است، اما تفاوت‌های مهمی دارند که در زیر به آن اشاره می‌کنیم:
رانت
- تعریف: رانت به کار یا عملی اشاره دارد که به‌منظور به‌دست آوردن منافع شخصی یا گروهی از جایگاه قدرت و نفوذ استفاده می‌شود.
- نوع فساد: رانت نوعی از فساد است که اشخاص یا گروه‌ها با سوءاستفاده از موقعیت خود به‌دنبال کسب منافع شخصی می‌باشند.
- منبع: رانت امکان دارد که از منابع دولتی، مالیاتی و یا سایر منافع عمومی حاصل شود.
اختلاس
- تعریف: اختلاس به اعمال و رفتاری اشاره دارد که در آن شخصی یا گروهی به صورت نامشروع وجوه و یا دارایی‌های دیگر را از یک شرکت، سازمان یا افراد به تملک خود در می‌آورند.
- نوع فساد: اختلاس نوع دیگری از فساد است که در آن افراد بدون داشتن مجوز، از اموال و دارایی‌های دیگران متنفع می‌شوند.
- منبع: اختلاس در حالت کلی از منابع یا دارایی‌های خصوصی یا عمومی استحصال می‌گردد.
مرجع رسیدگی به جرم رانت خواری
به موجب قانون آیین دادرسی کیفری، دادگاه یا مجتمع ویژه جرایم اقتصادی یکی از مراجع قضایی خاص است که صلاحیت رسیدگی به پاره‌ای از جرایم اقتصادی را داراست. جرایمی نظیر امور مربوط به رانت، اختلاس، گمرک، پولشویی تا سقف مبلغی مشخص، قاچاق ارز و غیره در حوزه‌ی صلاحیت دادگاه ویژه جرایم اقتصادی است.
رانت و رانت خواری از پدیده‌های بسیار مذموم در امور اقتصادی کشورها بوده و امکان رقابت سالم، سرمایه‌گذاری بخش خصوصی و تخصیص عادلانه منابع و امکانات موجود را مختل نموده و موجب ثروت اندوزی و کسب درآمدهای بادآورده و نامشروع برای رانت بازان گردیده است. لذا لزوم برخورد قاطع و سریع با رانت خواران و منابع اطلاعاتی آنها خصوصا در بخش دولتی احساس می‌شود.
