ارث و سهم‌الارث
ارث بر اساس قوانین مدنی و فقه اسلامی به عنوان یک مفهوم حقوقی و مالی شناخته می‌شود و شامل دارایی‌های فردی است که پس از مرگ به بازماندگان او انتقال پیدا می‌کند. تقسیم ارث بین وراث خاص (فرزندان، همسر و والدین) و وراث عمومی (بستگان دورتر) است که بر اساس مجموعه‌ای از قوانین و مقررات حقوقی، مدیریت می‌شود.
در همین راستا سهم‌الارث به‌صورت دقیق و مشخص، تعریف شده است که به هر یک از وراث از اموال متوفی بر اساس درجه خویشاوندی، تعلق می‌گیرد.
این تقسیم‌بندی به گونه‌ای انجام می‌شود که حقوق تمام وراث رعایت شود و هر یک به سهم قانونی از اموال متوفی، دست یابند. درصورت بروز اختلاف، ورثه می‌توانند به محاکم قضایی مراجعه کرده تا حقوق خود را تحت دعاوی تقسیم ارث، استیفا کنند.
طبقات تقسیم ارث در قانون
تقسیم ارث با هدف ایجاد عدالت و حفظ روابط خانوادگی، انجام می‌شود و خویشاوندان نسبی و سببی در زمره وراث متوفی قرار می‌گیرند. بر همین اساس مطابق با ماده ۸۶۲ قانون مدنی، ترتیب قانونی و شرعی طبقات ارث به ۳ گروه تقسیم‌بندی می‌شوند.
تنها نکته این است که تا زمانی که حتی یک ورثه از طبقه پیشین وجود داشته باشد، نوبت به ارث طبقه بعدی نمی‌رسد. طبقات ارث به قرار زیر هستند:
- طبقه اول: این طبقه، مهم‌ترین و نزدیک‌ترین وراث به متوفی را شامل می‌شود. در این گروه والدین، فرزندان و فرزندان فرزندان قرار می‌گیرند.
- طبقه دوم: اگر وارثی از طبقه اول وجود نداشته باشد، طبقه دوم شامل جد، جده، خواهر و برادر می‌شود. بعد از آن، پدر و مادر جد و جده و فرزندان برادر و خواهر هستند.
- طبقه سوم: درصورت نبودن ورثه در ۲ طبقه قبلی، بستگان دورتر یعنی عموها، عمه‌ها، دایی‌ها و خاله‌ها در طبقه سوم قرار می‌گیرند. بعد از آن نیز فرزندان آن‌ها، وارث هستند.
نکته: همسر متوفی همیشه در کنار خویشاوندان نسبی در هر سه طبقه، ارث خواهد برد.
نحوه تقسیم ارث
نحوه تقسیم ارث مطابق با ماده ۸۶۲ قانون مدنی ایران، تعریف شده است و نحوه توزیع آن بر اساس درجه خویشاوندی و روابط خانوادگی تعیین می‌شود. بر همین اصل درصورت وجود وارث در طبقات بالاتر، طبقات پایین‌تر از حق ارث محروم می‌شوند.
در این قوانین سهم‌الارث هر طبقه به وضوح مشخص شده است که در ادامه به بررسی آن‌ها می‌پردازیم.
سهم‌الارث طبقه اول
در مراحل تقسیم ارث طبقه اول، مرتبط با وراث خاص و افرادی می‌شود که به‌طور مستقیم، وارث متوفی هستند. این افراد عبارت‌اند از:
- فرزندان پسر: هر پسر ۲ برابر سهم یک دختر، ارث می‌برد.
- فرزندان دختر: هر دختر یک سهم از دارایی (نصف پسر) را دریافت می‌کند.
- والدین: درصورت عدم وجود فرزندان، اگر هر ۲ والد در قید حیات باشند، سهم آن‌ها به‌طور مساوی تقسیم می‌شود و هر کدام، یک سوم از دارایی را دریافت می‌کنند. حال اگر یکی از والدین در قید حیات نباشد، والد زنده یک سوم، حق سهم ارث دارد.
- همسر: درصورت وجود فرزند، سهم همسر یک چهارم دارایی متوفی است؛ اما اگر فرزندی وجود نداشته باشد، سهم‌الارث همسر به یک دوم، افزایش می‌یابد.
سهم‌الارث طبقه دوم
تقسیم ارث در طبقه دوم، برای وارثان نسبی و افراد دورتر از طبقه اول نسبت به متوفی است. سهم‌الارث این افراد به قرار زیر است:
- پدربزرگ و مادربزرگ: درصورتی که وارث از طبقه اول وجود نداشته باشد، جد و جده حق سهم‌الارث دارند.
- خواهران و برادران: برادران و خواهران متوفی نیز حق بهره‌مندی از ارث را دارند و بعد از آن، فرزندان آن‌ها نیز در این گروه قرار می‌گیرند.
سهم‌الارث طبقه سوم
در طبقه سوم، بستگان دورتر هستند که با عدم وجود هیچ ورثه‌ای در ۲ طبقه قبلی، ارث به آن‌ها تعلق می‌گیرد. تقسیم ارث در این گروه برای دایی‌ها، عمه‌ها، خاله‌ها و عموها است و درصورت فوت همه این اعضا، فرزندان آن‌ها جزو این طبقه قرار دارند که سهم‌الارث به آن‌ها منتقل می‌شود.
تنها نکته این است که در صورت زنده بودن حداقل یک نفر از اعضای طبقه قبل، افراد طبقه بعدی از ارث محروم هستند.
جدول تقسیم ارث
برای تفکیک سهم‌الارث هر ورثه برای هر طبقه، جدولی را ترسیم کرده‌ایم که با جزئیات بیشتر و بر اساس آخرین تغییرات در قوانین شرعی و حقوقی، مشخص شده است. جدول تقسیم ارث برای وراث طبقه اول به قرار زیر است:
وراث | سهم‌الارث درصورت وجود فرزند | سهم‌الارث درصورت عدم وجود فرزند |
| پدر | یک ششم | یک سوم |
مادر | یک ششم | یک سوم |
| فرزند پسر | دو برابر دختر | |
فرزند دختر | نصف سهم پسر | |
نوه‌ها | به‌جای فرزند فوت شده، ارث می‌برند | |
شوهر | یک چهارم | یک دوم |
| زن (همسر) | یک هشتم | یک چهارم |
سهم‌الارث وراث در طبقه دوم، طبق جدول زیر محاسبه می‌شود:
وراث | سهم‌الارث درصورت وجود ورثه دیگر | سهم‌الارث درصورت عدم وجود ورثه دیگر |
| پدربزرگ | یک ششم | کل اموال |
مادربزرگ | یک ششم | کل اموال |
| برادر ابوینی (از یک پدر و مادر) | دو برابر خواهر | کل ماترک تقسیم بر تعداد |
خواهر ابوینی (از یک پدر و مادر) | نصف سهم برادر | کل ماترک تقسیم بر تعداد |
| برادر و خواهر ناتنی (از یک والد) | نصف سهم ارث نسبت به برادر و خواهر کامل | کل ماترک تقسیم بر تعداد |
وراث در طبقه سوم، طبق قرار زیر در جدول تقسیم ارث هستند:
وراث | سهم‌الارث درصورت وجود ورثه دیگر | سهم‌الارث درصورت عدم وجود ورثه دیگر |
| عمو | دو برابر عمه | کل اموال تقسیم بر تعداد |
عمه | نصف سهم عمو | کل اموال تقسیم بر تعداد |
دایی | دو برابر خاله | کل اموال تقسیم بر تعداد |
خاله | نصف سهم دایی | کل اموال تقسیم بر تعداد |
فرزندان عمو، عمه، دایی، خاله | درصورت نبودن ورثه، وراث دیگر سهم می‌برند | کل اموال به نسبت بالا تقسیم می‌شود |
فرمول تقسیم ارث
فرمول تقسیم ارث یک ابزار حقوقی مهم است که کمک می‌کند اموال متوفی به‌طور عادلانه و قانونی، تقسیم شود. تقسیم‌بندی ارث بر اساس مبنای قانون مدنی و احکام فقهی انجام می‌شود. در کل می‌توانیم فرمول ارث را این‌گونه رسم بنویسیم:
سهم وارث = (تعداد سهام ÷ کل ماترک) × نسبت سهم وارث
در این فرمول، کل ماترک مجموعه دارایی‌ها و اموال متوفی است و تعداد سهام، مجموع سهم‌ها بر اساس تعداد وراث و قوانین ارث، مشخص می‌شود. نسبت سهم وارث هم سهم هر ورثه بر اساس قوانین و روابط خانوادگی و طبقه‌بندی، تعیین می‌شود.
بر اساس ماده ۸۶۲ قانون مدنی، طبقات و درجات ارث به‌صورت دقیق، تعیین و بر اساس قاعده «الاقرب فالاقرب» اشخاصی که از لحاظ قرابت به متوفی نزدیک‌تر هستند، ارث می‌برند و خویشاوندان دورتر از ارث محروم می‌شوند.
در فرمول تقسیم ارث همچنان برای هر فرزند دختر، یک سهم در نظر گرفته می‌شود و برای هر فرزند پسر، ۲ سهم تعیین شده که این روند، تغییری نکرده است.
مثال برای تقسیم ارث
حالا چند حالت برای تقسیم ارث را بررسی می‌کنیم تا به زبانی ساده، سهم‌الارث هر ورثه مشخص شود:
- مثال اول: اگر متوفی مرد، پدر، مادر و یک فرزند پسر داشته باشد، ابتدا سهم مادر که یک ششم ارث است کنار گذاشته می‌شود؛ بعد از آن سهم پدر متوفی با فرض وجود فرزند، یک ششم است. در نهایت مابقی ارث به پسر متوفی می‌رسد.
- مثال دوم: اگر متوفی زن، پدر، مادر و همسر داشته باشد، ابتدا سهم مادر درصورت نبود فرزند، یک سوم ارث تعیین می‌شود. بعد از آن سهم همسر، یک دوم و مابقی ارث بین وراث دیگر تقسیم می‌شود.
- مثال سوم: اگر متوفی مرد، یک همسر داشته باشد، سهم او درصورت نبود فرزند یک چهارم است و مابقی به وراث دیگر تعلق می‌گیرد.
- مثال چهارم: اگر متوفی، پدربزرگ پدری و یک برادر ابوینی (از یک پدر و مادر) داشته باشد، حق ارث به‌صورت مساوی بین آن‌ها تقسیم می‌شود.
- مثال پنجم: اگر متوفی، زوج و مادربزرگ پدری داشته باشد، سهم زوج درصورت نبود فرزند یک دوم است و مابقی به اجداد پدری می‌رسد.
- مثال ششم: اگر متوفی، ۲ عمو و یک عمه ابوینی داشته باشد، ارث به تساوی میان آن‌ها تقسیم می‌شود.
- مثال هفتم: اگر متوفی، همسر، ۲ عمو و یک خاله‌زاده داشته باشد، ابتدا سهم زوجه متوفی، یک چهارم کنار گذاشته می‌شود؛ مابقی به عموها می‌رسد و به تساوی بین آن‌ها تقسیم می‌شود. به‌دلیل وجود افراد درجه یک در طبقه سوم، خاله‌زاده ارثی نمی‌برد.
مراحل تقسیم ارث
مراحل تقسیم ارث فرایندی است که بعد از فوت متوفی، شروع می‌شود و به‌طور قهری و بدون نیاز به اراده انشایی اموال وی در مالکیت ورثه قرار می‌گیرد. این روند دقیق و قانونی، پس از پرداخت دیون و بدهی‌های متوفی انجام می‌شود.
اگر ورثه بر سر سهم‌الارث و تصرف اموال همسو و موافق نباشند، این اختلافات به شکل دعاوی ارث و میراث در محاکم قضایی، بررسی می‌شوند. قانون‌گذار برای تقسیم ارث و مطالبه سهم‌الارث با هدف حل‌وفصل خصومت، مراحلی را در نظر گرفته که به قرار زیر است:
اخذ گواهی فوت متوفی
اولین اقدام برای تقسیم ارث اخذ گواهی فوت متوفی است که مطابق با ماده ۲۲ قانون ثبت احوال، تاریخ فوت هم مانند تولد در اداره ثبت احوال به ثبت می‌رسد.
مهر و موم ترکه
بر اساس ماده ۱۶۷ قانون امور حسبی، اشخاص می‌توانند تقاضای مهر و موم ترکه کنند. این اقدام، ورثه و سایر اشخاص را از هرگونه تصرف در اموال متوفی، منع می‌کند.
تحریر ترکه
قبل از تقسیم ارث بدهی‌های متوفی و سایر پرداخت‌های مالی، باید تسویه شوند. بر اساس ماده ۲۰۶ قانون امور حسبی، مقدار ترکه و دیون متوفی باید تعیین شوند.
اخذ گواهی حصر وراثت
در این مرحله تقسیم ارث، شناسایی وراث متوفی توسط مرجع صالح انجام می‌گیرد؛ همچنین نسبت آن‌ها مشخص شده و در گواهی حصر وراثت، قید می‌شود.
تعیین و تقسیم سهم‌الارث
پس از پرداخت دیون، اموال باقیمانده بین وراث بر اساس قوانین ارث، تقسیم می‌شود.
انتقال مالکیت اموال
در مرحله نهایی، انتقال رسمی مالکیت اموال متوفی به وراث انجام می‌گیرد. اموال منقول و غیرمنقول باید در اسناد رسمی ثبت و انتقال داده شوند.
مدارک لازم جهت تقسیم ارث
مدارک تقسیم ارث به عنوان اسنادی برای ارائه به دادگاه یا شورای حل اختلاف، جهت دریافت گواهی‌ها مربوط به انحصار وراثت، پرداخت دیون و برای انجام مراحل قانونی تقسیم اموال ضروری است. در این خصوص مدارک لازم برای تقسیم ارث شامل موارد زیر می‌شوند:
- گواهی فوت، کارت ملی و شناسنامه متوفی
- درخواست رسمی تقسیم ترکه
- لیست کلیه دارایی‌ها و بدهی‌های متوفی
- گواهی انحصار وراثت مشخص شده توسط دادگاه با قید وراث قانونی و سهم‌الارث آن‌ها
رایج‌ترین دعاوی تقسیم ارث بین وراث
از رایج‌ترین دعاوی ارث و میراث که با بروز اختلافات میان ورثه مطرح می‌شوند، می‌توان موارد زیر را برشمرد:
- دعاوی مربوط به گواهی انحصار وراثت
- دعاوی مربوط به اعتبار وصیت متوفی
- دعاوی رد یا قبول وصیت
- ادعای سهم نابرابر
- دعوای نفقه و مهریه زوجه متوفی
- دعاوی پرداخت دیون متوفی
- دعوی اثبات نسب یا رد آن
- دعاوی مرتبط به ارزیابی و تقسیم اموال
- دعاوی محرومیت از ارث
- دعاوی انتقال اسناد و مالکیت اموال
حل اختلافات تقسیم ارث بین وراث
حل اختلافات در تقسیم ارث به‌دلیل تضاد منافع، نیازمند استفاده از راه‌کارهای قانونی و توافقی است. بهترین راه برای جلوگیری از بروز اختلاف، تنظیم پیش‌گیرانه اسناد و مشخص کردن دقیق نحوه تقسیم ارث است.
در این خصوص یکی از راه‌های پیشگیری از اختلافات ورثه، تنظیم وصیت‌نامه عهدی برای مکلف کردن شخص یا اشخاص به عنوان وصی، برای انجام امور بعد از فوت است.
علاوه‌بر این، تفویض وکالت به یکی از وراث درخصوص امور مربوط به ارث (به معنای وکالت دادن به یکی از وراث قابل اعتماد برای انجام مراحل تقسیم ارث) هم از اختلافات پیشگیری می‌کند.
با این حال ابزارهای قانونی و حقوقی نیز برای رفع این اختلافات و دعاوی تقسیم ارث وجود دارند که به کمک آن‌ها می‌توان فرایند تقسیم اموال را به درستی و طبق قوانین انجام داد. وراث می‌توانند برای حل اختلاف در دعاوی ارث و میراث به سراغ یکی از راه‌های زیر بروند:
- درخواست صدور گواهی انحصار وراثت
- دادخواست تقسیم ترکه
- دادخواست تحریر ترکه
- دادخواست مهر و موم ترکه
- دادخواست دستور فروش مال مشاعی در دادگاه
- دادخواست نصب قیم
یکی دیگر از راه‌های حل اختلاف، کمک گرفتن از بهترین وکیل ارث در تهران یا دیگر شهرستان‌ها در دعاوی ارث و میراث است. گاهی اختلافات وراث به‌دلیل پیچش‌های قانونی و احساسی منجر به طولانی‌تر شدن این دعاوی می‌شود. این وکلا با داشتن دانش تخصصی از قوانین و مقررات فقهی و مدنی از تضییع حقوق وراث، جلوگیری کرده و با کاهش اختلافات میان آن‌ها به روند تقسیم اموال سرعت می‌بخشند.
همچنین درصورت نیاز به پیگیری‌های قضایی، وکیل ارث به عنوان نماینده در محاکم حضور یافته و از حقوق وراث دفاع می‌کند.
برای تقسیم ارث به کجا باید مراجعه کرد؟
اولین مرجعی که برای تقسیم ارث باید به آن مراجعه کرد، شورای حل اختلاف برای صدور گواهی انحصار وراثت، شناسایی وراث و مشخص کردن سهم‌الارث آن‌ها است. شورای حل اختلاف باید در آخرین محل اقامت متوفی باشد. در ادامه نیز برای تقسیم سهم ارث و توزیع آن، دادگاه حقوقی آخرین محل اقامت متوفی، مرجع رسیدگی به دعاوی ارث و میراث است.
ورثه می‌توانند برای سهم‌الارث خود، دادخواست کتبی مبنی بر تقسیم ترکه را به دادگاه ارائه دهند. در نهایت نیز بعد از طی مراحل تقسیم ارث، انتقال مالکیت در دفاتر اسناد رسمی انجام می‌شود.
چنانچه ساکن تهران هستید، می‌توانید مشاوره و همراهی بهترین وکیل تهران یا وکیل خانواده در تهران از گروه حقوقی دادپایا بهره‌مند شوید.
نکات و توصیه‌های مهم تقسیم ارث
برای فرایند تقسیم ارث به‌طور موثر و بدون بروز مشکلات قانونی، نکاتی وجود دارد که می‌تواند به وراث کمک بیشتری کند. در ادامه مهم‌ترین توصیه‌ها در این خصوص را عنوان کرده‌ایم:
- هر یک از ورثه، ولی و وصی، قیم هر وارثی که محجور باشد، امین غایب، کسی که سهم‌الارث بعضی از ورثه به او منتقل شده، موصی له و وصی راجع به موصی به، حق درخواست تقسیم ترکه را دارند.
- طلبکار از متوفی یا صاحبان سهام نمی‌تواند درخواست تقسیم ترکه کند.
- دعوای تقسیم ترکه علیه تمامی وراث باید مطرح شود.
- به‌طور معمول خواسته خواهان در دادخواست تقسیم ترکه با عنوان «تقسیم ترکه» و «مطالبه سهم‌الارث از اموال منقول و غیرمنقول» مطرح می‌شود.
- توقیف سهم‌الارث قبل از تقسیم ترکه، امکان‌پذیر است؛ البته دادگاه‌های محدودی عقیده دیگری دارند.
- اگر متوفی دیونی داشته باشد، قبل از هرگونه معامله ورثه باید اجازه طلبکاران را کسب یا نسبت به ادای دیون متوفی، اقدام کنند؛ در غیر این صورت طلبکاران می‌توانند معاملات را بر هم زنند.
- وراث می‌توانند برای جلوگیری از بروز اختلاف، توافق‌نامه رسمی درباره نحوه تقسیم ارث و اموال، تنظیم کنند که باید به امضای تمامی ورثه برسد.
- مواردی مانند قتل و عدم اهلیت وراث می‌تواند به محرومیت از ارث، منجر شود.
- به رسمیت شناختن تقسیم ارث نیازمند مستندات قانونی است؛ به همین دلیل هرگونه انتقال مالکیت باید در دفاتر اسناد رسمی باشد.
در این مقاله از مجله دادپایا گفتیم که تقسیم ارث نقطه تلاقی حقوق شرعی و قوانین مدنی است که در آن، حقوق وراث بر اساس اصول دقیق و تعیین شده قانونی، مشخص می‌شود. این پروسه با صدور گواهی انحصار وراثت آغاز و سپس با تسویه دیون و پرداخت‌های مالی متوفی، ادامه پیدا می‌کند. در نهایت هم اموال منقول و غیرمنقول متوفی با رعایت سهم‌الارث شرعی و حقوقی بین وراث، تقسیم‌بندی می‌شود.
قانون‌گذار سعی کرده تا با پیروی از مقررات حقوقی، طبق فرمول تقسیم ارث طبقات قرابت، حق هیچ یک از بازماندگان تضیع نشود. همچنین با پیگیری دعاوی تقسیم ارث به حل‌وفصل اختلافات می‌پردازد.
